Yeraltından Notlar, üzerinde oldukça fazla incelemeler yapılan eserlerden biri. Yazıldığı dönemin çok çok ilerisinde olan dahiyane bir kitap. Bu nedenle fazlasıyla kıymeti bilinmesi gereken eserlerden birisi.
Kitap hakkında kısaca bahsedecek olursak; iki bölümden oluşuyor. İlk kısım “yeraltı”, ikinci kısım ise “notlar” bölümü. İlk kısımda yaratıcı monologlar ile derin bir şekilde psikolojik analiz yapıldığını söyleyebiliriz. Okurken bana Oğuz Atay’ı anımsattı. Diğer kısımda ise, ilk bölümdeki anlatıya vurgu yapacak şekilde bir hikaye okuyorsunuz.
“Etrafınıza şöyle bir göz gezdiriniz! Gerçek hayat denilen şeyin ne olduğunu, nerede olduğunu bilmiyoruz bile! Kitaplarımızı, hayallerimizi elimizden alsalar, öylece ortada kalakalacağız.”
Yeraltından Notlar, varoluşçuluğu barındıran ilk eser olarak sayılmakta. Özellikle varoluşçuluğun yaşam üzerine temellenmesini karakter açısından ele alan bir kitap. Sadece edebiyat alanında değil felsefe alanında da oldukça önemli. Yazıldığı döneme ve yazılanlara bakıldığında önemli detayın çok önceden cereyan ettiğini söylüyoruz. Örneğin, kitaptaki psikolojik analizler ve yansımaları çok güçlü olmakla birlikte, Freud’un psikanaliz olgusundan çok daha önce yazılmış olduğunu dile getirmemizde bir sakınca olmaz. Aksine fazlasıyla ilginç ve dikkat çekici detaylardan birisi.
Kitabın karakterine göre, modernite dönemindeki insanının belirli bir karakteri yoktur. 19. yüzyıl insanı ahlaki bakımdan karaktersiz olmalıdır, bu bir zorunluluktur. (Karaktersiz ifadesi, kitaptaki karakterin dile getirdiği şekilde aktarılmıştır. Ancak, modernite dönemindeki varoluşsal olguları göz önünde tuttuğumuzda bu durumu ‘karaktersiz’ kelimesiyle açıklamak yanlış olacaktır. Aslında anlatılmak istenen, doğaya ve öze karşı bir durumdur. Varoluşsal sancıların merkezine inip, insanın başlangıçta sorduğu sorularla birlikte sorgulamaktır. Gerçi insan, varlığının ilk anında sorgulamaya başlamış mıdır, burası da üzerinde düşünülmesi gereken noktalardan birisidir.)
Çifte kişilik teması Dostoyevski’nin Öteki kitabındaki karakterde olduğu gibi Yeraltından Notlar kitabındaki karakterimizde de görülür. Ayrıca, varoluşsal açıdan değerlendirirken Sartre, Camus, Goethe gibi düşünürleri de belirtmeden geçmemeliyiz. Varoluşun felsefesini iyi özümseyip bu kitabı tekrar tekrar okuyup özümsemek daha faydalı olacaktır.
“Tembellik, bütün kusurların anasıdır.”
Türk edebiyatındaki Lüzumsuz Adam, Aylak Adam kitaplarının ana karakterlerindeki gibi bir flaneur kavramını bu karakterimizde de görüyoruz. Aslında bu tipteki kişilerin edebiyata yansımış ilk hali Yeraltından Notlar’daki karakter denilebilir. Modernleşme süreciyle birlikte gelişen iş olanakları, değişen çevre bireyi yabancılaşmaya doğru itmiş ve hem fiziksel hem de psikolojik olarak birçok yeni olgular insan hayatında yer edinmeye başlamıştır. Kişinin kendisine yabancı hissetmesiyle birlikte, işe yaramaz olma gibi negatif sıfatlar altına girme korkusu bireyleri daha çok varoluşsal gerçeklikleri sorgulamaya itmiştir. Yeraltından Notlar, insan doğa ilişkisi açısından da ele alınması gereken bir baş yapıttır. Çünkü, değişen dünya ve değişen bireylerin çeşitlenmesini ve bireylerin sorgulayıcı düşüncelerde bulunmasını sayfalarda görüyoruz.
“Her insanın hatıralarında, herkese söyleyemeyeceği, ancak dostlarına söyleyebileceği taraflar vardır. Hatta dostlarına bile açılamayacak, insanın yalnız kendine saklayacağı sırları da bulunur. Bunlardan başka, kendi kendimize bile açmaktan çekindiğimiz konular da vardır ki, bunların sayısı şerefli bir insanın dağarcığında bile hayli kabarıktır.”
Kitap için daha çok yalnız kalanların kitabı diyebiliriz. Nasıl ki kafamızın içinde tek başımıza bir haldeyiz, aynen öyle bir anlatımı var bu yapıtın. Derinden sarsan düşünceler beyninizin kıvrımlarında dolaşıyor. Üslubu ne çok kolay ne de çok zor okunacak türden, ikisinin arası.
Kesinlikle tavsiye ediyorum, birkaç yıl arayla tekrar tekrar okunacak eserlerden…
