Sirkeci Garı 1889-90 yıllarında August Carl Friedrich Jasmund tarafından inşa edilen en ihtişamlı oryantalist sivil mimari örneklerinden birisidir.
Oryantalizm denildiğinde akıllara ”Doğu” ve “öteki” kavramları gelmektedir. Filizleri ilk olarak Rönesans dönemine kadar uzanan oryantalist sanat eserleri, zamanla yalnızca resim sanatından sıyrılarak mimariye ulaşmıştır. Resim sanatında, Doğu temasının ve Doğu etkilerinin egemen olduğu tabloları “oryantalist” olarak sınıflandırırken, mimaride bu sınıflandırma tam olarak böyle değildir. Bir yapının oryantalist olabilmesi için Doğu etkilerinin egemen olması yeterli değildir. Hem Doğu sanatının kültüründe yatan süsleme karakterleri hem de Batı sanatının temellerini oluşturan barok, rokoko etkili süslemeler yapıya egemen olmalıdır.
Ülkemiz, konumu itibari ile Doğu ve Batı kültürünün tam olarak ortasında bulunmaktadır. Dolayısıyla, özellikle Son Osmanlı döneminde Batılılaşma etkilerinin yoğunluğunun artması ile eklektik yani Oryantalist mimari örnekleri sıklıkla inşa edilmeye başlanmıştır. Bu örneklerden biri de ihtişamlı görünümü ile İstanbul’da bulunan Sirkeci Gardır.
Doğu-batı doğrultusunda uzanan bir plana sahip olan gar, aksiyal (yatay, enine) ve simetrik olarak kurgulanmıştır. Dikdörtgen planlı yapının iki köşesinde kule bulunmaktadır. İnşa edildiği dönemden günümüze kadar, yapının mimari üslubundan çok dış cephe süslemeleri dikkati çekmektedir. Gar, Avrupa’nın en iddialı örneklerinden biridir.
Sirkeci Gar binasında, Fransız barok saraylarından esinlenilerek oluşturulan
ve Avrupa’da; Wunstorf (1844-48), Bielitz (1854), Hannover Merkez (1876-79),
Düsseldorf (1890) gibi pek çok istasyon binasında uygulanan aksiyal – simetrik plan
anlayışının, Osmanlı coğrafyasındaki; Şam (1908), Medine (1908), İzmit (1900-10), Halep gibi bölgelerdeki bina yapılarını etkilediği görülür.(Yavuz,2006)
Gelin, yapının detaylarını inceleyerek Oryantalist bir mimari üslubunun nasıl olabileceğine göz atalım.
Simetrik olarak inşa edilen giriş cephesinde, kapının hemen üzerinde
pembe beyaz renkli taşlardan örülmüş basık bir kemer vardır. Bu kemerin üzerinde
on iki dilimli bir gül pencere yerleştirilmiştir. Bu pencere de yine iki renkli mermer
taşlardan örülmüş bir kemerle çevrilmiştir. Kemerin kilit taşında sarkıt bir palmet
motifi bulunmaktadır. Gül pencereyi dilimlere bölen metal çerçevenin bitiş
noktalarında da aynı palmet motifine rastlanmaktadır (Özdener, 2010).
Yapının iki yanında bulunan kuleler, manastır tonozunun saçakları ve tam ortadaki üçgen alınlık İslami etkiler taşırken (kuleler hem süslemeleri ile İslam sanatı etkileri taşır hem de mimarisi ile Orta Doğu minarelerini andırır); manastır tonozu, ortada bulunan daire gül bezek motifi ve motifin yanındaki sivri kemerler Avrupa Gotik mimari örneklerini anımsatmaktadır. Bu özellikler yapının dış cephe süslemelerinin birçok alt kültüre ev sahipliği yaptığını dolayısıyla Oryantalist bir yapı olduğunu kanıtlar niteliktedir.
Yine, yapının simetrik iki yanında sıra sıra dizili at nalı kemerler içinde bulunan daire pencereler ve altında bulunan ikili kemer açıklıkları görünüm itibari ile Erken Bizans ve Gürcü yapılarındaki pencere kullanımını anımsatmaktadır. Süslemenin en yoğun olduğu bölüm yapının ana giriş cephesi olan kuzey cephesidir.
Eklektik olarak da adlandırılan mimari oryantal üslup, birçok çeşitliliği içinde barındırması açısından oryantal olmuştur. Yalnızca bir yapıda farklı bölgelere, farklı kültürlere ait süsleme ve mimari etkilerin görülmesi yapıya zengin bir görünüm katarken, derin bir geçmişe sahip İslam, Bizans, Osmanlı, Avrupa sanatlarının kökenlerinde yatan stilize süsleme karakterine ışık tutar.
Kaynak
Başar, M.E., Erdoğan, H.,A., ”Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Tren Garları”, S.Ü. Müh.‐Mim. Fak. Dergisi, c.24, s.3, 2009
Özdener, Z.H., Sirkeci Gar’ının İstanbul’daki Geç Dönem Eklektik Anlayışla İnşa Edilen Oryantalist Üsluptaki Yapılar İçindeki Yeri, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
Yavuz, M., ‘‘August Carl Friedrich Jasmund ve Mimari Faliyetleri”, X. Ortaçağ-Türk Dönemi Kazı Sonuçları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, 2006.
