Sanat Dönemleri Serisi: Rönesans

“Rönesans insanın keşfedilmesidir.” 

– Burkhard

Rönesans, Sanat Tarihinde en fazla etki yaratan bir kültür-sanat dönemidir. Elbette bu kültür-sanat döneminin gerisinde sosyolojik ve diplomatik bir dönem yatmaktadır. Kaldı ki, bir toplumun kültür-sanat ortamını etkileyen en temel unsur o toplumun siyasi ve toplumsal arka planına dayanmaktadır. Bu yazımızda, Rönesans döneminin sanat üslubuna ve sanatçılarına değineceğiz.

Rönesans kelime anlamı itibariyle; yeniden doğma, aydınlanma anlamlarına gelmektedir. Bu ”yeniden doğma” kavramı sanatsal açıdan Antik dünyanın yeniden doğması anlamına gelmektedir. ”Aydınlanma” ise, karanlık olarak adlandırılan orta çağın bittiği ve daha özgür bir zamanın başladığını ifade etmektedir. Rönesans dönemi öğrenmeden, sanat icra etmeye kadar bilginin ve ilginin en yoğun olduğu bir Avrupa dönemidir.

Başkenti İtalya olan Rönesans, 14. yüzyılın sonu 15. yüzyılın başına tarihlendirilir. Bu dönem, Orta çağın aksine insana insan olduğu için değer verilemeye başlandığı hümanizm ekolünün geliştiği bir dönemdir. İtalya’da doğan Rönesans, 16. yüzyılda birçok Avrupa ülkesine de yayılmıştır. Bu dönemi erken, orta ve geç Rönesans dönemleri olarak ayırmak, Rönesans döneminin sanattaki gelişme sürecini kavramakta faydalı olacaktır.

Erken Rönesans Dönemi

Sanat üslubu açısından en önemli örneklerin bu dönemde ortaya koyulduğu söylenebilir. Bu dönemde; Masaccio, Cimabue, Giotto, Ghiberti gibi sanatçılar ve daha niceleri Rönesans döneminin temellerini atmışlardır.

Bizans sanatı, din ile bağlantılı bir sanat olduğu için öğretici olması yönüyle dikkat çeker. Yalnızca dini figürler, anatomiye uygun olmayan bir biçimde resmedilerek yüceliği vurgulanırdı. Altın ve koyu tonları resimlerde egemendi. Figürlerin vücut hatları kesinlikle belli olmazdı. Resimlerin arka fonunda mekan kavramı yoktu ve perspektiften uzaktı. Fakat bu üslup Erken Rönesans döneminde değişmeye başlamıştır. Erken Rönesans dönemi, geçmişindeki sanatla bağların kopmaya başladığı ve yavaş yavaş perspektifin keşfedilmeye başlandığı bir dönemdir. Bu bağlamda; Batı ve Doğu sanatı ile her zaman olduğu gibi perspektif konusunda da kültür alışverişi egemen olmuştur. Her ne kadar Rönesans Batı temelli bir sanat üslubu olsa da, Rönesans resim sanatının en önemli konusu olan perspektif yalnızca Batı ile ilgili bir kavram değildir. İbn-i Heysem’in ”Kitab el-Menazır (Optik Kitabı)” adlı ünlü yapıtı, 12. yüzyılda Cremona’lı Gerard tarafından ‘‘Opticae Thesaurus Alhazeni (İbn-i Heysem’in Optik Hazinesi)” başlığı altında Latinceye çevrilmiş ve Batı dünyasını uzun yıllar boyunca çeşitli alanlarda etkilemiştir. Bu kitap; gözün yapısı, perspektif, ışığın kırılması gibi birçok başlığa değinerek yalnız bilim adamlarını değil aynı zamanda sanatçıların eserlerine de ilham vermiştir.

Giotto‘nun Ağıt eserine baktığımızda, estetik olarak hitap etmiyor gibi görünebilir. Fakat bu eser döneminin devrim niteliğinde bir eseridir. Öncelikle, altın ve koyu tonlardan çıkılmıştır. Arka fon mavidir yani gökyüzünü temsil eder. Figürlerin kıyafetleri canlı ve vücut hatları az da olsa bellidir. Perspektif kısmen egemendir.

Rönesans döneminde perspektif zamanla keşfedilerek orta ve geç Rönesans dönemlerinde zirveye ulaşmıştır. Erken tarihli bir örnek olmasına karşın Kutsal Teslis eseri başarılı bir perspektif sunar. Mimari bir unsur freskte ciddi bir simetri ile dikkati çekmektedir. Bu mimari unsur freskin gerisinde, freske derinlik katar.

Orta Rönesans Dönemi

Orta Rönesans dönemi Rönesans sanatının kimliğinin oluştuğu, erken döneme göre daha cesur ve özgür bir dönemdir. Bu dönemde sanatçılar için erken dönemdeki gibi ”baskı kalıntıları” yoktur. Bu dönemde; Mantegna, Angelico, Piero Della Francesca, Veroccio, Boticelli gibi sanatçılardan söz edebiliriz. Perspektifin geliştirildiği bu dönemde farklı teknikler de sanat eserlerine dahil olmaya başlamıştır. Rönesans denildiğinde akıllara gelen kusursuzluk ifadesi birçok sanat eserinde vücut bulmuştur.

Meryem’e Müjde eserinde görüldüğü gibi fresk, kusursuz bir simetri ile doldurulmuştur. Kemerlerin gerisinde betimlenen ağaçlar ve bahçe perspektifin etkili kullanımını göstermektedir. Ve en önemlisi ikonografik olarak her iki figür de din ile ilişkilendirilse de biri diğerinden üstün olarak betimlenmemiştir.

Mantegna‘nın eseri Ölü İsa’ya Ağıt‘ta dikkat çeken bazı özellikler vardır. İsa kutsal bir figürdür ve  İsa’nın ölümü tüm Hıristiyanlığı derinden üzmüştür. Mantegna, burada İsa’yı sıradan bir insanın ölümü gibi, onu çarmıhta değil, uzanır biçimde resmetmiştir. Bu durum, dönemin dini baskıdan sıyrıldığına işaret eder. Ayrıca yukarıda bahsettiğimiz gibi, Orta Rönesans dönemi farklı tekniklerin denendiği bir dönemdir. Bu eserde tempera tekniği kullanılmıştır. Tempera tekniği; suda çözünür bir bağlayıcı madde (genellikle yumurta sarısı veya başka bir yapışkan malzeme) ile karıştırılmış renkli pigmentlerden oluşan kalıcı, hızlı kuruyan bir boyama yöntemidir.

Boticelli denildiğinde kuşkusuz akıllara gelecek ilk eser Venüs’ün Doğuşu‘dur.

”Kusursuzluk” ifadesinin en ihtişamlı örneklerinden birisi bu eserdir. Zamanla adeta Rönesans’ın kimliği haline gelmiştir. Güzellik tanrıçasının doğuşu, ”Rönesans” olarak adlandırılan bir dönemde hakkı verilerek resmedilmiştir. Simetri, perspektif, çıplak figür, zevk, güzellik gibi kavramlar resimde görülmekten ziyade resmin temsili olmuştur.

Geç Rönesans Dönemi

Geç Rönesans dönemi, birçoğumuzun sanatçılarını ”popüler kültür” ile daha çok tanıdığı, Rönesans döneminin en başarılı sanat eseri örneklerinin verildiği bir dönemdir. Her zaman bahsedilen kusursuzluk, canlı renkler, simetri kavramları Sanat Tarihinde en fazla Rönesans döneminde baş göstermiştir. Michelangelo, Raffaello, Leonardo da Vinci, Tiziano gibi isimler bu dönemin en önemli temsilcileridir. Bu dönem; Rönesans aydınlığının sanat eserlerine direkt olarak yansıdığı, insanların üstün bir varlık olarak kabul edildiği, sanatçıların yalnızca sanat ile değil çok farklı konularla da yakından ilgilendiği entelektüel bir varoluşun zirvede olduğu bir dönemdir.

Vitruvius Adamı ve Atina Okulu sanat değeri açısından zaten muhteşem gözükürken entelektüel varoluşun da kanıtı niteliğindedir. Leonardo da Vinci hayatı boyunca bilim, anatomi ve mühendislikten sanata pek çok konuda ilgili olmuş, pek çok konuyu merak etmiş dünyanın en önemli dehalarındandır.

Erken Rönesans döneminde Kutsal Teslis eseri ile resimde ya da freskte mimari ve perspektif konusuna değinmiştik. Atina Okulu bu açıdan gelişmiş bir örnek olarak karşımıza çıkar. Fresk; kubbeli, geniş  bir salonda ünlü filozların düşündüğü ve tartıştığı bir anı gösterir. Filozofların gerisinde, detayda bu mimari yapıda heykeller bile görülmektedir. Eser Antikiteye dönen Rönesans’ın Antik filozofları ile Rönesans modernitesinin harmanlandığı tam anlamıyla Rönesans’ın kimliğini yansıtan bir örnektir. Baktığımızda bizleri hem Antik dünyaya hem 16. yüzyıl Avrupa’sına götürür ve bu yönü sanatın gücünü yansıtır.

Bu dönemin en popüler sanatçılarından biri de Michelangelo‘dur. Hem resimlerinde hem heykellerinde erkek veya kadın tüm figürlerini çok kaslı ve güçlü bir şekilde betimlemesi yönüyle dikkati çeker. İnsanın önemli bir varlık olduğunu sanatçı bu şekilde yansıtır. Adem’in Yaratılışı eserinde de İncil’deki yaratılış hikayesinde insanın bir hata yapması, iradesine yenik düşmesi ifade edilirken Michelangelo bunu bir hata olarak değil, insanın kendi enerjisini bulması yönü ile ele almıştır.

Ve son olarak, tüm zamanların en büyük dehalarından Leonardo da Vinci’ye geri dönelim.

Hepimizin yakından tanıdığı Mona Lisa. Kim olduğu tam olarak bilinmeyen Mona Lisa, seyirci ile göz teması kurmaktadır. Bu durum bizi Geç Rönesans’ın çok gerisinde kalan Bizans dönemine götürür. Bizans döneminde figürler din kavramı insan üzerinde etkili olması için seyirci ile göz teması kurardı. Fakat Mona Lisa’nın böyle bir kaygısı yok. Resmi özel yapan Mona Lisa’nın kim olduğundan yüzündeki ifadeye kadar var olan gizemdir.

”Mona Lisa’nın yüzüne hangi beklenti içinde bakarsanız o da size aynı duygularla cevap verecektir. (Krausse, 2005)”

Rönesans sanatının klasik üslubunu, sanatın kökenlerini bazı sanatçılar ve eserleri üzerinden açıklamaya çalıştığımız bu yazıyı, içerik yazarlarımızdan Seda Görüroğlu‘nun anlattığı Söylenti Dergi’nin podcast serilerinden biri olan ”Rönesans Ressamları”nı dinleyerek pekiştirebilirsiniz.

Kaynakça

Hodge, Susie, Sanatın Kısa Öyküsü, Hepkitap Yayınları, 2019.

Krausse, Anna Carola, Rönesans’tan Günümüze Resim Sanatının Öyküsü, Literatür Yayınları, 2005.

Vasari, Giorgio, Sanatçıların Hayat Hikayeleri, Sel Yayıncılık, 2013.