Cumhuriyetin erken dönemlerine tanıklık ederek Türkiye’nin modernleşme sürecine dair eleştiri ve öneriler geliştiren çalışmaları ile öne çıkan Niyazi Berkes, entelektüel derinliği ve cesur eleştirileriyle bir Cumhuriyet Aydını olarak tanınmıştır.
Niyazi Berkes’in Hayatı
Niyazi Berkes, 21 Eylül 1908 tarihinde Kıbrıs’ta dünyaya gelmiştir. İçine doğduğu dönemin, Türkiye Cumhuriyeti’nin erken dönemi olması Berkes’in düşünceleri ve çalışmalarını şekillendirmede merkezi rolde görülmektedir. 1923’e kadar Kıbrıs’ta öğrenim gören Berkes, ailesinin İstanbul’a göçmesi ile lise öğrenimini İstanbul Erkek Lisesi’nde tamamlamıştır. Yükseköğrenimine İstanbul Darülfünun Hukuk Fakültesi’nde başlayan Berkes, toplum meselelerini daha iyi çözümlemek adına felsefe bölümüne geçmiştir. Mezun olduktan sonra üniversitede tanıştığı Mediha Esenel ile evlenmiştir.
1935 yılında devlet tarafından gönderilerek Chicago Üniversitesi’ne giden Berkes, sosyoloji odaklı çalışmalarına başlamıştır. 1939’da Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne sosyoloji asistanı olarak girmiş, doçent ünvanına kadar yükselmiştir. Berkes, 1948 yılında “DTCF Tasfiyeleri” kapsamında Behice Boran, Pertev Naili Boratav gibi dönemin önemli isimleri ile birlikte hukuksuzca kürsüden atılmıştır. Tasfiyesinden sonra 1952 yılında Kanada McGill Üniversitesi’ne giderek İslam Araştırmaları Enstitüsü’nde profesör olmuştur. 1954 yılında ise eşinden ayrılmıştır. Ülkeden uzakta olmasına rağmen Türkiye ile ilgili çalışmalar yapmaya devam etmiştir. Hayatını Türkiye’nin toplumsal ve siyasal meselelerine adayan Niyazi Berkes, 18 Aralık 1988 tarihinde İngiltere’de kalp krizi sebebiyle aramızdan ayrılmıştır.
Niyazi Berkes’in Sosyolojisi ve Eserleri
Şahit olduğu toplumsal dönüşümler ve etkilendiği düşünürler, Berkes’in sosyolojisini şekillendirmede büyük rol oynamışlardır. Chicago’da eğitim aldığı sırada Robert E. Park’tan etkilenerek istatistik biliminin de sosyolojideki önemini ortaya koymuştur. Bu çerçevede Türkiye’deki toplumsal yapıyı, modernleşme süreci üzerine derinlemesine analizler sunan Berkes, disiplinlerarası bir perspektif benimsemiştir. Kanada’da olmasına rağmen Türkiye üzerine yazmaya devam etmesi ile önemli eserlerinden biri olan “Türkiye’de Çağdaşlaşma” yapıtını Kanada’da iken yazmıştır. Türkiye’de yaşanan modernleşme sürecini tarihsel bağlamda ele alarak “çağdaşlaşma” kavramını açıklayarak batılılaşma üzerine eleştirilerde bulunmuştur. Batılılaşma ile çağdaşlaşma arasındaki farkı ortaya koyarak, Türkiye’nin kendi toplumsal gerçekleri, kültürü doğrultusunda bir modernleşme modeli geliştirmesi gerektiğini savunmuştur. Her biri Türkiye’nin toplumsal dinamikleri için önemli olan eserlerini sıralamak gerekirse; Bazı Ankara Köyleri Üzerinde Bir Araştırma (1942), Propaganda Nedir?(1942), Siyasi Partiler (1946), Türkiye’de Çağdaşlaşma (1964), 200 Yıldır Neden Bocalıyoruz? (1965), Batıcılık Ulusçuluk ve Toplumsal Devrimler (1965), Arap Dünyasında İslamiyet Milliyetçilik Sosyalizm (1969), 100 Soruda Türkiye İktisat Tarihi 1.Cilt (1969), 100 Soruda Türkiye İktisat Tarihi 2.Cilt (1970), Türk Düşününde Batı Sorunu (1975), Asya Mektupları (1976), Atatürk ve Devrimler (1982), Teokrasi ve Laiklik (1984), Felsefe ve Toplumbilim Yazıları (1985), Unutulan Yıllar (1997), Patrikhane ve Ekümeniklik (2002).
Eserlerine ek olarak, Niyazi Berkes’in dergilere gönderdiği yazılarla da ses getirdiğini ve yazın hayatının son derece dolu geçtiğini söyleyebiliriz. Berkes, özgün sosyolojisi ile Türk toplum ve siyasi hayatına önemli katkılarda bulunmuştur. 1940’lı yıllarda Adnan Cemgil ve Pertev Naili Boratav gibi isimlerle birlikte Yurt ve Dünya ile Adımlar dergilerinin kurucuları arasında yer almıştır. Bu dergiler, dönemin sol düşüncesinin şekillenmesinde ve sosyalist fikirlerin yayılmasında önemli bir rol üstlenmiştir. Özellikle Yurt ve Dünya, köy sorunları, işçi hakları ve eşitlik gibi konuları ele alırken; Adımlar, entelektüel bir derinlik sunarak Türkiye’nin modernleşme süreçlerine eleştirel bir bakış sağlamıştır. Bu iki dergi, 1940’ların Türkiye’sinde sol entelektüel hareketin öncülerinden biri olmuş ve Berkes’in de aktif katkılarıyla dönemin muhalif düşünce ortamını zenginleştirmiştir
Niyazi Berkes’in eşi Mediha Esenel (Berkes) de Yurt ve Dünya dergisinde yazılar yazmış ve özellikle köy sosyolojisi üzerine çalışmalarıyla dikkat çekmiştir. Mediha Esenel (Berkes), köy yaşamı, toplumsal yapı ve kırsal kalkınma gibi konulara değinerek, dönemin sol entelektüel çevresinde önemli bir yere sahip olmuştur. Türkiye’nin kırsal alanlarındaki toplumsal sorunları ve çözüm önerilerini ele alan yazıları, çiftin ortak ilgi alanlarını ve entelektüel paylaşımlarını yansıtmaktadır. Berkes çifti, Atatürk ve devrimlerine olan bağlılıklarıyla da tanınmakta olup, köy sosyolojisi alanındaki çalışmalarında devrimlerin kırsal kesime ne ölçüde yayıldığını ve köy yaşamını nasıl dönüştürdüğünü analiz etmişlerdir.
Niyazi Berkes’in Türk Düşünce Hayatına Katkıları
Berkes, yazılarında sıkça gelenek ve modernlik arasındaki çatışmaları ele almış, bu çelişkileri sadece analiz etmekle kalmamış, çözüm önerileri de sunmuştur. Özellikle Türkiye’nin tarihsel ve toplumsal yapısını göz önünde bulundurarak, modernleşmenin yalnızca batılılaşma ile sınırlı olmaması gerektiğini vurgulamış ve bu sürecin Türkiye’nin kendi kültürel dinamiklerine uygun bir modelle yürütülmesi gerektiğini savunmuştur. Sosyal bilimlere disiplinlerarası bir yaklaşım kazandıran Berkes, toplumsal yapı, siyaset ve modernleşme üzerine çok boyutlu analizler yapmıştır.
Hem eserlerinde hem de dergi yazılarında, Türkiye’nin toplumsal meselelerini derinlemesine inceleyen Berkes, sol düşüncenin ülke içindeki gelişimine önemli bir katkı sağlamıştır. Çalışmaları yalnızca Türkiye’de değil, uluslararası sosyal bilim çevrelerinde de dikkat çekmiş, modernleşme ve toplumsal değişim süreçleri üzerine etkili bir düşünür olarak tanınmıştır. Özellikle 1940’ların siyasi atmosferinde verdiği mücadele, fikirlerinin özgünlüğünü ve cesaretini ortaya koymaktadır. Niyazi Berkes, bir Cumhuriyet Aydını olarak ürettiği çalışmalar ve dergilerdeki yazılarıyla yalnızca yaşadığı döneme değil, günümüze de ışık tutmuş; ileri görüşlü düşünceleriyle Türkiye’nin toplumsal ve siyasal yapısına kalıcı bir miras bırakmıştır.
Kaynakça
Ak, Gökhan. “NİYAZİ BERKES YAZINI ÜZERİNE BİR BİBLİYOGRAFYA DENEMESİ.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 54.2 (2014): 419-486.
Ak, Gökhan. “TÜRK DÜŞÜNCE HAYATINDA MEDİHA ESENEL (BERKES) VE 1948 DTCF TASFİYELERİ İLİŞKİSİ ÜZERİNE BİR İNCELEME.” Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi 15.30 (2015): 251-293.
Altun, Fahrettin. “Niyazi Berkes ve eserleri hakkında.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 3 (2004): 439-474.
Sümer, Mustafa Doğacan. “ÜÇ TEMA ÜZERİNDEN NİYAZİ BERKES SOSYOLOJİSİ: TOPLUMSAL YAPI, ÇAĞDAŞLAŞMA VE AYDINLAR.” Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi 59.2 (2019): 844-870.
Öne çıkan görsel: ege.edu.tr
