Diyarbakır ilinin Çınar ilçesine 13 km mesafede bulunan Zerzevan Kalesi, yüzeyde geniş bir alana yayılmış, yaklaşık 57 bin metrekare yerleşime ait kalıntılar, surların dışındaki yapılar ve nekropol alanı ile birlikte 480 bin metrekare alan Roma İmparatorluğu’nun askeri yerleşimi olarak faaliyet göstermiştir. Roma döneminde doğudaki en uç sınırı oluşturan Anadolu’nun güneydoğusu ekonomik, siyasi ve stratejik olarak önemini koruduğundan önemli bir sınır garnizonu görevini üstlenen Zerzevan Kalesi arkeolojik kalıntıları ile göz kamaştırmaktadır. (Mezopotamya, 2021)

Zerzevan, stratejik ticaret yolunu büyük bir Roma garnizonunun kontrol ettiği Roma İmparatorluğu’nun en doğu sınırıydı. Bölge, geçmişte bir diğer önemli uygarlık olan Parthlar ve Sasaniler için de önemliydi. Zerzevan Kalesi, Türkiye’nin güneydoğu kesiminde Diyarbakır ilinde yer almaktadır. Antik dönemde Amida’dan (Diyarbakır) Dara’ya (Mardin), Edessa’dan (Şanlıurfa) Nisibis’e (Nusaybin) giden yol üzerinde stratejik bir noktadaydı. Ticari ve askeri amaçlarla kullanıldığı ilk olarak Asur Dönemi’nde (MÖ 882-611) ileri sürülmüştür. Pers Dönemi’nde (M.Ö. 550-331) ve günümüzde İran, Irak ve Türkiye topraklarından geçen adı geçen yol “Kral Yolu” olarak kullanılmıştır. Roma İmparatorluğu’nun Mısır’a yaptığı seferlerde bu yol büyük önem taşımaktadır. (Unesco, 2021)

Yapılan kazılarda ortaya çıkarılan eserler Romalı askerler, sivillerin günlük yaşamları ve savaşlar hakkında önemli bilgiler vermektedir. Yerleşimin surlarla çevrili güney kesiminde gözetleme ve savunma kuleleri (güney kulesi), kiliseler, idari bina, cephanelik ve kaya sunağı gibi mimari kalıntılar bulunmaktadır. Duvarların dışında, çanaklar ve taş ocakları sunan kanallar vardır. Nekropol alanında kaya mezarları ve tonozlu mezarlar bulunmaktadır. Kuzeyde ara sokaklar ve evler görülmektedir. Alan içerisinde su sarnıçları, yeraltı kilisesi, yeraltı sığınağı, Mithraeum ve işlevleri henüz belirlenmemiş birçok yapı görülmektedir. Pagan ve Hristiyan Roma’ya ait mimari yapılar döneminin bütün özelliklerini ve teknolojik gelişmelerini yansıtmaktadır. Günümüze kadar Roma’nın doğu sınırında bulunan tek Mithras Tapınağı burada yer almaktadır. (T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2021)

İlk yapıldığı dönem kesin olarak bilinmemekle birlikte Asurlar döneminde Zerzevan’da Kinabu adında bir kalenin olduğu ileri sürülmektedir. Bu kalenin Persler döneminde de kullanıldığı düşünülmektedir. Zerzevan Kalesi’nin eski adı muhtemelen Samachi’dir.

Mevcut mimari kalıntılar ve kazılarda ortaya çıkarılan buluntular, alanın MS 3. yy’da kullanıldığını; 639 yılında İslam ordularının gelişine kadar önemini koruduğunu göstermektedir. Yerleşmenin duvarları ve yapıları muhtemelen I. Anastasios ve I. Justinianus dönemlerinde onarılmış, bazı yapılar yeniden inşa edilerek bugünkü haline getirilmişti. M.S 3-7. yüzyıla tarihlenen yer altı sığınağı, ana kaya oyularak yaklaşık 400 kişinin sığınabileceği şekilde yapılmış.

1890’larda kaleye yerleşen bir aile; Su sıkıntısı ve ulaşım zorluğu gibi nedenlerle 1967 yılında 30 hanelik bir topluluk olarak kaleden aşağı inerek bir kilometre uzaklıktaki Zerzevan Köyü adıyla yeni bir köy (bugünkü adı Demirölçek) kurmuşlardır. Zerzevan adı Kürtçe ”altın” kelimesinden türetilmiştir. (Raillynews, 2021)

Zerzevan Kalesi’ndeki arkeolojik kazılar 2014 yılında başladı ve halen devam ediyor. 12-15 metre yüksekliğinde ve 1200 metre uzunluğunda sur kalıntısı, 21 metre yüksekliğinde gözetleme ve savunma kulesi, kilise, yönetim binası, konutlar, tahıl ve silah depoları, sığınaklar, kaya mezarları, su kanalları ile 54 su sarnıcı bulunan kalede ayrıca gizemli Roma dini Mithras’a ait bir yeraltı tapınağı ortaya çıkarıldı. (Arkeofili, 2021)

Yapılan kazılar sonucunda ilk defa kemikten yapılmış bir flüt,kandil sunakları ve bronz anahtarlı yüzük ortaya çıkartıldı. Eserler, Zerzevan Kalesi’ndeki sosyal yaşamı göstermesi açısından önem taşıyor. İki parça halinde bulunup daha sonra birleştirilen flüt, küçükbaş hayvanın bacak kemiği üzerine yuvarlak delikler açılarak yapılmış. Biri kırık, toplamda altı deliği olan flütün MS 4. ila 5. yüzyıllara ait olduğu düşünülüyor. Asur dönemine ait olduğu tespit edilen 3.000 yıllık mühürde bulundu. Zerzevan Kalesinin doğu surlarında Amerikan rozeti bulundu. Üzerinde Latince “E Pluribus Unum” yazan rozetin yüzeyindeki motifin ilk defa 1782 yılında tasarlandığı biliniyor. Bu tip rozet ya da düğmelerin erken örnekleri, 1850’li yıllarda ABD’de kullanılmıştı. 1902 yılından itibaren ise asıl bu rozet benzeri arma ABD ordusu tarafından da kullanılmaya başlanmıştır.

MİTHRAS TAPINAĞI

Roma İmparatorluğu’nda yapılan ilk Mithras Tapınağı Diyarbakır’da, sığınağın hemen kuzeyinde yeraltına ana kaya oyularak inşa edilmiştir. MS 2 ve 3. yüzyılda Roma İmparatorluğunda özellikle askerler arasında oldukça yaygınlaşan, MS 4. yüzyılda Hıristiyanlığın yayılmasıyla önemini kaybeden Mitras dinine aittir. Anadolu’daki iki Mitras tapınağından birisi olan (diğeri Antep’te) bu tapınak, 2017 yılında Zerzevan Kales’nde tesadüfen keşfedilmiştir. 1800 yıllık olduğu tahmin edilmektedir. 2018 yılında tapınağa açılan ritüel amaçlı iki koridor bulunmuştur. Doğu duvarda ışın tacı motifi de günümüze kadar korunmuştur. Küçük nişlerden birisinde oldukça düzgün oyulmuş su çanağı ve hemen önünde yapının zemininde havuz bulunmaktadır. Ayrıca tavan kısmında simetrik olarak yapılmış dört adet hayvan bağlama yeri de bulunmaktadır. (Unesco, 2021)

Yapının giriş kapısında ise yazıt ve semboller açık bir şekilde görülmektedir. Kurban ritüeline ait izler bulundu. Fresk izleri duvarda mevcut. Alanda, tavanda uyuşturularak kurban edilen boğanın ayaklarından asıldığı 4 bağlama yeri, boğa kanının aktığı havuz ve buna bağlı 3 adet fonksiyonel niş mevcut. Kanla yıkandıktan sonra bu kandan içen kişilerin günahlarından arındığına ve Mithras dinine girdiğine inanılıyor. (DW, 2021)

1800 yıllık Mithras Tapınağı’nın keşfiyle Rotschild ve Rockefeller ailelerinin 3. kuşak temsilcileri, BM yetkilileri ve büyükelçilerin Diyarbakır’ı ziyaret ettiği belirtilirken, Morgan Freeman tapınakta belgesel çekmeye hazırlanıyor. (ELMACIOĞLU, 2021)

Dünyanın en iyi korunmuş askeri yerleşim yerlerinden biridir. Sur ve kule mimarisi, Suriye‘nin kuzeydoğusundaki Zenobia – Halabia (Deir Ezzor) ve Ürdün‘deki Qasr Bshir (UNESCO Geçici Listesinde yer alır.) ile karşılaştırılabilse de, Zerzevan Kalesi’nin mimari özellikleri önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Anadolu’daki diğer Mithraeum ise Doliche’de (Gaziantep) bulunmaktadır. Zerzevan Kalesi’ndeki Mithraeum’un mimarisi, Roma sınırları içindeki diğer tapınaklara göre çok iyi korunmuş olup, Mithras kültünün törenlerini açıklama açısından ayırt edici özelliklere sahiptir. Hristiyanlığın yayılması ile birlikte Mithraeum tahrip edilip kapatılmış. Zerzevan Kalesi 2020 yılı itibari ile UNESCO Dünya Mirası Geçici Listesi’ne girmiştir. (Unesco, 2021)

Zerzevan kalesi kazı çalışmaları Doç. Dr. Aytaç Coşkun ve ekibi tarafından yapılmakta. Kazı çalışmaları 50 yıl süreceği tahmin edilmekte.

Doç. Dr. Coşkun, gezinin ardından süt, irmik, lor peyniri, susam, zeytinyağı ve balla yapılan bir Antik Roma tatlısı olan globiden de ikram ediliyor.

Yakın Geçmişte Zerzevan; 

Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Gençlik ve Spor Bakanlığı, TÜBİTAK Türkiye Ulusal Gözlemevi (TUG), Türkiye Uzay Ajansı (TUA) ve Diyarbakır Valiliğinin iş birliğiyle düzenlenen ve gök bilimine ilgi duyanların yoğun katılımıyla gerçekleşen Uluslararası Diyarbakır Zerzevan Gökyüzü Gözlem Etkinliği, 2-4 Eylül tarihleri arasında Diyarbakır Zerzevan Kale’sinde yapıldı. Etkinlikte amatör ve profesyonel gök bilimcilerle gökyüzünü merak eden katılımcılar yıldızların altında buluştu.(EKİCİ & OKATAN, 2021)

Kaynakça

ZERZEVAN KALESİ VE POPÜLER KÜLTÜR SENTEZİ

Roman

1- Zerzevan Kalesi. Roma’nın Sınır Garnizonu-Aytaç Çoşkun

Belgesel

1-Gizemli Tarih ZERZEVAN Belgeseli –Diyarbakır

Arkeofili. (2021, 12 26). arkeofili.com: https://arkeofili.com/tag/zerzevan-kalesi/ adresinden alındı

EKİCİ, Ö., & OKATAN, A. (2021, 12 27). bilimgenc.tubitak. bilimgenc.tubitak.gov.tr: https://bilimgenc.tubitak.gov.tr/makale/2021-uluslararasi-diyarbakir-zerzevan-gokyuzu-gozlem-etkinligi-gerceklestirildi adresinden alındı

DW. (2021, 12 26). www.dw.com: https://www.dw.com/tr/mithras%C4%B1n-gizemi-1800-y%C4%B1l-sonra-diyarbak%C4%B1ra-umut-oldu/a-48310445 adresinden alındı

ELMACIOĞLU, L. (2021, 12 26). indyturk. www.indyturk.com: https://www.indyturk.com/node/151581/k%C3%BClt%C3%BCr/hristiyanl%C4%B1%C4%9F%C4%B1n-rakip-g%C3%B6rd%C3%BC%C4%9F%C3%BC-mithras-dininin-diyarbak%C4%B1rdaki-tap%C4%B1na%C4%9F%C4%B1n%C4%B1n-hikayesi adresinden alındı

Mezopotamya. (2021, 12 26). mezopotamya.travell/index: http://mezopotamya.travel/index.php/tr/sayfa/zerzevan-kalesi adresinden alındı

Raillynews. (2021, 12 26). raillynews.com: https://raillynews.com/2021/08/zerzevan-kalesi-ve-mithras-tapinagi-nerede-zerzevan-kalesinin-hikayesi-ve-tarihi/ adresinden alındı

T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı. (2021, 12 26). kvmgm.ktb.gov.tr: https://kvmgm.ktb.gov.tr/TR-261501/zerzevan-kalesi-ve-mithraeum-diyarbakir-2020.html adresinden alındı

Unesco. (2021, 12 26). whc.unesco.org: https://whc.unesco.org/en/tentativelists/6472/ adresinden alındı

RESİMLERİN TAMAMI Vici. (2021, 12 26). vici.org: https://vici.org/vici/34175/ adresinden alındı-