Moda dünyasında sürdürülebilirlik ve özgünlük arayışı giderek daha fazla tasarımcının yerel ve kültürel unsurlara yönelmesine neden oluyor. Bu sayede Orta Doğu, Güney Amerika ve Afrika gibi modanın evrenselleşme sürecinde köklü biçimde yer edinememiş bölge ve kültürlere söz hakkı doğuyor. Moda sektöründe gerçekleşen bu çeşitlilik arzusu, tekstil ve ham madde sektöründe başarılı bir geçmişe sahip olsa da tasarım ürünleri ve küreselleşme konusunda arka planda kalan Türkiye’de de hissediliyor.
Geleneksel Motifler
Köklere dönüşte Anadolu ve yer yer Osmanlı tasarımları ön plana çıkmaktadır. Zuhal Yorgancıoğlu, Aslı Filinta, Zeynep Tosun, Başak Cankeş gibi tasarımcıların başı çektiği akımda, genel eğilim modern parçaları geleneksel motiflerle birleştirme şeklindedir. Tasarımlarda tamamen geleneksel öğelere ve yöresel kıyafetlere nadiren rastlanır. Yerelle evrensel arasında kurulan denge, tasarımların günlük kullanıma uyarlanmasını kolaylaştırmaktadır.
Geometrik Desenler
Geometrik desenlerin süsleme olarak kullanımı, Anadolu’nun hemen her köşesinde özellikle halı ve kilim tasarımlarında karşımıza çıkmaktadır. Halı dokumadaki ustalığın yanı sıra kullanılan geometrik desenlerin hepsinin birer anlama sahip olması, tüketici ile eşya arasında özel bir bağın oluşmasını sağlamış, halıyı dokuyan ve halıya bakan göz arasında sözsüz bir iletişim kurarak dokumalara sanatsal bir işlev kazandırmıştır.
Örneğin en sık kullanılan motiflerden olan eli belinde, halıyı dokuyan kişinin bebek beklediğine veya çocuk sahibi olmak istediğine işaret eden bir sembolik anlatım için kullanılmıştır.
Koç boynuzu figürü ise erkeklik, güç ve iktidarla ilişkili eril bir anlama sahiptir.
Yin Yang felsefesine benzer biçimde doğa ve kültürde bulunan kadın-erkek, iyilik-kötülük, gece-gündüz gibi ikiliklerin iç içe geçişlerini ifade eden aşk ve birleşme motifi bir diğer sık görülen sembolik değeri oluşturur.
Anlamını suyun saflık, bilgelik ve sonsuzluk imgesinden alan su yolu figürleri, halı ve kilim kenarlıklarını süslemek için sıklıkla kullanılmışlardır.
Dokumalarda geometrik motiflerin yanı sıra iyi haberden kötü talihe, bereketten uğursuzluk simgelerine kadar farklı anlamlara karşılık gelen çeşitli hayvan ve meyve figürleri de kullanılır. Bu motifler, sembolik anlamları aracılığıyla sözsüz bir dil oluşturur ve çoğunlukla halı veya kilim dokumaları üzerinde günümüze dek korunarak gelmiştir.
Bashaque markasının wearable art olarak moda dünyasına sunduğu ceket tasarımlarında halı ve kilimlerde görülen geometrik ve şeritli motiflerle sıklıkla karşılaşılmaktadır. Sadece Anadolu kültüründen değil Orta Amerika yerlilerinin de kültüründen esinlenilerek ortaya çıkarılan tasarımlar, kültürlerarası benzeşimleri vurgulaması açısından ayrı bir önemi de hak eder.
Tel kırma
Bartın iline ait tel kırma, gümüş tellerin koparılarak kumaş üzerine işlenmesiyle oluşturulan bir süsleme tekniğidir. Genellikle çiçeklerin ve dairesel motiflerin ön plana çıktığı tel kırma tekniğinde, teller makas kullanılmadan koparılarak kumaşa geçirilir. Genellikle tel kırmada kullanılan kumaş ince ve saydam olarak seçilir.
Zeynep Tosun imzasıyla çıkan Apasas koleksiyonunda tel kırma örnekleri dikkat çekmektedir. Koleksiyonun mitolojik anlatı ve figürlerden beslenmesi, tasarımların oldukça yaratıcı bir süreçten elde edildiğini göstermektedir. Kadınsı bir görünümle eşleştirilen ve daha çok kadınlar tarafından rağbet gören tel kırma işlemeler, Antik Dönem kostümlerinin sert görünümleriyle birleştirilmiştir. Haute couture tasarımların bulunduğu koleksiyonda hemen hemen herkesin ilgisini çeken mitoloji ve Anadolu’nun kadın savaşçıları gibi merak uyandıran konuların varlığı sayesinde özgünlük ve akılda kalıcılık sağlanmıştır.
Dantel
Genellikle bir Avrupa süslemesi olarak karşımıza çıkan dantelin kökenlerini Orta Doğu’dan aldığı ve Osmanlı aracılığıyla Avrupa’ya ulaştığı düşünülmektedir. İtalya, Fransa gibi ülkelerin başını çektiği dantel üretim ve kullanımına Anadolu coğrafyası da eklenebilir. Kıyafetlerden ev dekorasyonuna kadar sıklıkla kullanılan dantel, bugün hâlâ gelinlik ve çeyiz gibi geleneklerde yer almakta; bu da onun Anadolu kadınları arasında kuşaktan kuşağa geçen somut bir kültür öğesi olduğunu göstermektedir. Fransız danteli, iğne oyası, güpür, tül dantel ve bobin danteli gibi türlere ayrılan danteller, sadece fabrika üretimiyle değil, aynı zamanda geleneksel olarak el yapımı biçiminde de üretilebilmektedir.
Kumaşlar
Şile bezi
Adını İstanbul’un Şile ilçesinden alan bu pamuk dokuma ürünü, yıllarca el tezgâhlarında, Şileli kadınların birbirlerine aktardığı bilgi ve becerilerle geleneksel yöntemlerle üretilmiştir. Bugün ise el tezgâhlarının sayısı giderek azalmakta, artan taleple birlikte geleneksel üretim yerini seri üretime bırakmaktadır.
Şile bezinin Şile’den dünyaya yayılması ise ilgi çekici bir geçmişe sahiptir. 1970’li yıllarda şehri ziyaret eden hippilerin çevre dostu ve geleneksel üretim sürecine sahip şile bezini benimsemeleri zor olmamıştır. Büyük ölçüde tanınırlığını burada kazanan şile bezi, kimliğini de buradan alarak salaş ve bohem giyim ürünlerinde tercih edilen kumaşlar arasına girmiştir. Ter emici özelliği ve hafif olan dokusu ile yaz aylarında sıklıkla tercih edilen bir kumaş olan şile bezinin aynı zamanda çevre dostu bir kumaş oluşu, modada sürdürülebilirlik tartışmalarında da dikkat çekmesini sağlamıştır.
Kutnu kumaş
Gaziantep’te 16. yüzyıldan itibaren dokunmaya başlandığı bilinen kumaş, yıllardır yörenin kıyafetlerinde ve tekstil ürünlerinde kullanılmaktadır. Kumaşın kullanımının moda sektöründe tanınarak yöre dışına çıkması ancak 21. yüzyılda gerçekleşebilmiştir. Çizgisel desenleri, renkleri ve ipek dokumasıyla Kutnu kumaş, kullanıldığı modern tasarımlarda Gaziantep yöresinin kendine özgü kimliğini yansıtabilmeyi başarmış, en sade kıyafetlere dahi kimlik kazandırabilmiştir.
Büyük miktarda Kutnia markasının öncülüğünde modern kullanım alanları bulan ve dünyaya tanıtılan Kutnu kumaş, yine Kutnia markasının “Zeugma” koleksiyonuyla tarihsel ve kültürel özgünlüğünü yansıtma şansı bulmuştur. Koleksiyondaki tasarımlar ilhamını, Gaziantep yakınlarında antik bir yerleşim olan Zeugma bölgesinden çıkarılan arkeolojik materyallerden almıştır.
Bursa ipeği
Anadolu’da Bursa şehriyle ön plana çıkan ipek dokumacılığı, Bizans döneminden bu yana şehrin ekonomik ve sosyal yaşamında yer edinmiştir. İpek dokumacılığı şehir için ticari bir önem arz ederken ipeğin güçlü ve gösterişli karakteri, saray ve çevresinde kadın-erkek fark etmeksizin sıklıkla tercih edilen bir kumaş olmasını sağlamıştır. 1800’lü yıllardan itibaren Fransız şirketlerinin öncülüğünde açılan fabrikalarda seri üretime geçen Bursa ipeği, bugün pek çok kullanım alanına sahiptir. Bunlardan tesettür giyimde de sıklıkla tercih edilen şal ve klasik görünümlerde kullanım alanı bulan fular gibi aksesuarlar ön plana çıkmaktadır.
Osmanlı sanatına özgü desenlerle renklendirilmiş ipek kumaş:
Osmanlı sanatında fazlaca yer kaplayan lale ve turkuaz detaylarıyla günümüzde tasarlanmış ipek bir şal:
Şalvar Pantolonlar
Salaş ve konforlu görünümleriyle bilinen şalvar pantolonlar, klasik şalvarların modern ve daha geniş kesimlere hitap eden versiyonlarıdır. Özellikle stillerinde etnik ve bohem bir görünüm tercih eden kişilerin kullandığı şalvar pantolonlar, kırsal kesimlerde hala geleneksel bir kıyafet olarak kullanılabilmektedir.
Bugün daha sınırlı bir kesime hitap eden şalvarların geçmişi elbette daha renkliydi. Osmanlı döneminde şalvar, Anadolu’da sadece günlük bir kıyafet olarak değil, bindallı olarak bilinen gelinliklerde de kullanılırdı. Kadınların yanı sıra erkekler de farklı renk ve biçimlerde şalvarlar tercih ederdi. Aynı zamanda şalvar, sadece Anadolu’da değil Hindistan ve Pakistan kültürlerinde, İran halklarında ve Orta Doğu’da da bilinir ve yaygın biçimde kullanılılırdı. Eski güçlü itibarı ve vazgeçilmez konforu sayesinde bugüne taşınabilen şalvar, bugün bohem görünümlerde, yoga ve meditasyon kıyafetlerinde ve günlük tasarımlarda sıklıkla kullanılmaktadır.
Moda sektöründe güncel akımlarla paralel olarak canlılık ve özgünlük 2010 sonrası dönemde önem kazanmıştır. Moda içerisinde geriye dönüş eğilimi ekolojik endişeler, seri üretime karşı duruş, atık krizi, sektör çalışanlarına yönelik emek istismarı gibi bir dizi bilinçlenme etkisinde gerçekleşmiştir. Sürdürülebilir moda ve kültürel miras başlıklarının önem kazandığı moda sektöründe, tüketicinin fabrikasyon üretim süreçlerine ve sentetik materyallere karşı ön yargısı ile yerel tasarımcıların kalıplaşmış moda sektörü içerisinde yer edinebilmek için özgünlük ihtiyacı el ele ilerlemektedir. Bu açıdan modern tasarımlarda da köklere karşı saygı duruşu, özgünlük, el emeği üretim, doğa dostu kumaşlar ve bireye özel tasarımlar ön plana çıkmaktadır.
Türkiye’de yerelleşme eğilimli haute couture tasarımlar ilk olarak Zuhal Yorgancıoğlu’nun çalışmalarında görülmüş, sektörün genel tutumuyla birlikte giderek daha çok sayıda yerel sanatçı kültürel öğelere tasarımlarında yer vermiştir. Bu çalışmalar, ulusal markaların tanınırlıklarını ve daha büyük markalarla çalışma olanaklarını arttırmasının yanı sıra Anadolu’dan unutulmaya yüz tutmuş pek çok işleme tekniği, süsleme biçimi, kumaş, renk ve desene hayat üflemiştir.
Kaynakça
“Anadolu kadınının gizli iletişim aracı; dantel”. Fikriyat, 04.04.2019. Web. Erişim Tarihi: 25.04.2025.
“ANTEP KUTNU KUMAŞI – Gaziantep”. Türkiye Kültür Portalı, 24.02.2013. Web. Erişim Tarihi: 30.04.2025.
“Dünyaya dokunan bir aşk”. Dergi Bursa. Web. Erişim Tarihi: 04.04.2025.
“Eskişehir’de Madam Z müzesi: Zuhal Yorgancıoğlu tasarımları tarihe geçiyor”. 9.Köy, 07.08.2023, Web. Erişim Tarihi: 24.04.2025.
Gürcüm Banu Hatice ve Öztürk Özge. “Tekstil ve Moda Tasarımında Gelenekselin Yaşatılması.” Folklor Akademi Dergisi, cilt 3, sayı 4, 2020, ss: 244-264. Web. Erişim Tarihi: 21.04.2025.
Miloşyan, Selin. “Türk Modası Köklerini Arıyor”. Elle Türkiye Online, 20.02.2024. Web. Erişim Tarihi: 30.04.2025.
Öndoğan Zinet vd. “Anadolu Motiflerinin Çağdaş Desen Tasarımlarına Yansımaları.” İksad Yayınevi, 2022. Web. Erişim Tarihi: 21.04.2025.
Temir, Şebnem. “Tarihsel Süreç İçinde Dantel.” Öneri Dergisi, cilt 3, sayı 13, ss: 2000: 65-68, Web. Erişim Tarihi: 24.04.2025.
“TEL KIRMA – Bartın”. Türkiye Kültür Portalı, 16.01.2013. Web. Erişim Tarihi: 24.04.2025.
“Yüzyılllar Öncesinden Gelen Kutnu Yeniden Doğuyor”. Oggusto, 29.07.2022. Web. Erişim Tarihi: 30.04.2025.
Yetmen, Gözde. “Geleneksel Şile Bezinin Sürdürülebilir Tasarım Anlayışı ile Yeniden Markalaşması Önerisi.” Art-E Sanat Dergisi, cilt, 15, sayı 30, 2022, ss: 1306-1333. Web. Erişim Tarihi: 30.04.2025
