Yeraltı edebiyatı ana akımın dışında kalan, çoğu zaman marjinal, karanlık, asi ve sert temaları işleyen bir edebiyat türüdür. Bu yazımızda yeraltı edebiyatının öne çıkan yazarlarını ele alacağız. Ancak öncesinde Yeraltı edebiyatı kavramının zihnimizde pekişmesi için tanımı, dünyadaki ve ülkemizdeki yerine bakacak ardından bu türün öne çıkan yazarlarını listeleyeceğiz.
Yeraltı Edebiyatı Nedir?
Yeraltı edebiyatı (underground literature), toplumun görmezden geldiği, bastırdığı ya da ayıp kabul ettiği temaları doğrudan ya da sansürsüz şekilde ele alan, genellikle yazarın kendi hayatından ögeler taşıyan, sistem karşıtı bir yazı türüdür.
Yeraltı edebiyatı, süslü edebî anlatımdan ziyade dürüstlük, sertlik ve gerçeklikle ilgilenir. Bu edebiyat türü okuyucuyu sarsmayı, rahatsız etmeyi ve sorgulatmayı hedeflemektedir. Buradaki karakterler anti-kahraman karakterlerden yani hayatımızda karşımıza çıkan insanlardan ben, sen, ve o olan kişilerden oluşmaktadır.
Dünya ve Türk Edebiyatında Yeraltı Edebiyatı
Yeraltı Edebiyatı, Dünya edebiyatında özellikle 20. yüzyılın ortalarından itibaren beat kuşağı, punk kültürü, anarşist ve nihilist düşüncelerle birlikte yükselişe geçmiştir. Amerika başta olmak üzere sansürle mücadele eden, yasaklanan yazarlar ve kitaplar ile birlikte küçük yayınevlerinde yayımlanan karanlık romanlar bu türün gelişmesini sağlamıştır.
Türk edebiyatında ise yeraltı edebiyatı 1990’lardan itibaren öne çıkmış olmasına rağmen önceki yıllarda da bu türde eserler kaleme alınmıştır. Ülkemizde de darbe dönemi ile birlikte baskıcı ortamda, kentleşmenin getirdiği yabancılaşma ve yalnızlaşmanın yanı sıra bireysel çöküşler de yazarlarımızın beslendiği temalar olmuştur. Ülkemizde bu kitaplar bağımsız yayınevlerinden çıkmışlardır.
Yeraltı Edebiyatında Öne Çıkan Yazarlar
“Peki yeraltı edebiyatında öne çıkan yazarlar kim?” sorusuna karşılık burada hem dünyada hem Türkiye’de öne çıkan ve yazdıkları kitaplar ile gönüllerde yer edinen yazarları listeleyelim.
1- Charles Bukowski
16 Ağustos 1920 tarihinde Almanya’da doğan Charles’ın asıl adı Heinrich Karl Bukowski‘dir. Hayatının büyük bir çoğunluğunu Amerika’da geçirdiği için Amerikalı yazar ve şair olarak tanınmıştır. Yapıtlarında Henry Chinaski ismini de kullanmıştır. Bukowski, yazdığı eserlerinde alkol, seks, kayıtsızlık ve toplum dışı yaşam üzerine kurulu anlatımıyla yeraltı edebiyatının en tanınan isimlerinde biridir.
Yeraltı edebiyatına veya Bukowski okumaya başlangıç için Postane isimli eserini önerebiliriz. Bu eser, Bukowski’nin ilk kaleme aldığı kitap olmasının yanı sıra yarı otobiyografik bir eser kabul edilmektedir. Sıkıcı ve baskıcı bulduğu postane memurluğunu yaptığı sürede alkol, seks, depresyon ve toplumdan kopuş ve savruluşunu anlatmaktadır. Bu eser, yazarın sisteme uyum sağlayamadığı bireyin içten ve acımasız bir portresi olarak görülmektedir. Bu eserinin dışında Ekmek Arası, Kadınlar, Factotum, Pis Moruğun Notları eserlerini de değerlendirebilirsiniz.
Bukowski, 1986’da Time Dergisi tarafından “Amerikalı serserilerin ödülü sahibi” olarak nitelendirilir. Yaşamı boyunca Amerika Birleşik Devletleri’ndeki akademik eleştirmenlerden çok az ilgi görmüş ancak Avrupa’da, İngiltere’de ve özellikle doğduğu yer olan Almanya’da iyi karşılanmıştır. 1994 yılının Mart ayında aramızdan ayrılmıştır.
2- Hakan Günday
Listeye bir Türk yeraltı yazarı ile devam edelim. Hakan Günday, 1976 yılında diplomat olan babasının görev yeri olan Rodos’ta doğdu. Babasının görevi nedeniyle Brüksel ve farklı Avrupa ülkelerinde yaşadı. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilimler Fakültesi’nde devam ederken ise yazmaya başladı. Günday, Türk yeraltı edebiyatının özgün, sarsıcı ve cesur kalemlerinden biridir. Eserlerinde çoğunlukla kimliksizlik, şiddet, yabancılaşma, inanç sorgusu, göçmenlik, sistem eleştirisi, bireyin iç karanlığı gibi temaları işlemektedir.
2000 yılında yayımlanan ilk romanı Kinyas ve Kayra Türkiye’nin ilk yeraltı romanı olarak kabul edilir. Kinyas ve Kayra, eserinde işlenen temalar hayattan kopmuş, inancı kalmamış, sistem dışı iki anti-kahramanın felsefi sorgulamaları, şiddeti, deliliği, varoluş sancıları iç içe geçerek ele alınmıştır. Bu türde başlangıç için iyi bir tercih olmakla birlikte ağır gelebileceğini de unutmayınız. Günday’ın diğer kitaplarından Ziyan, Az, Daha, Kayıp Ruhlar Kulubü, Piç ve Malafa eserlerini de okumak için değerlendirebilirsiniz. Günday, aynı zamanda senaryo yazarlığı da yapmaktadır. İzlediğiniz ve mutlaka ismini duyduğunuz Şahsiyet dizisi ile Müslüm filminin senaryosu onun kaleminden çıkmıştır.
3- Hubert Selby Jr.
Hubert “Cubby” Selby Jr. 23 Temmuz 1928, Brooklyn’de dünyaya gelen Amerikalı bir yazardır. Resmi bir eğitim almayan ve sürekli devam eden sağlık sorunları yaşayan Selby, alfabeyi bildiği için yazar olabileceğini düşünmüştür. Selby, Amerikan yeraltı edebiyatının karanlık, gerçekçi ve rahatsız edici yazarlarından biridir. Eserlerinin temasında yoksulluk, bağımlılık, suç, yalnızlık ve toplumsal çöküş yer alırken anlatım dili ise sansürsüz ve doğrudandır. Bu nedenle onun kitaplarını okumak fiziksel olarak zorlayıcı olabilir. Ancak bir kere o kapıyı açıp içeri girerseniz onun gerçekliğinden kolay kolay kopamaz ve kapıdan dışarı çıkamazsınız.
Brooklyn’e Son Çıkış, Selby’in ilk ve en çarpıcı kitabıdır. Bu romanda fahişeler, eşcinsel karakterler, şiddet bağımlıları, çeteler ve kaybolmuş ruhlarla dolu bir alt sınıfta her karakter kendini bir şekilde mahveder. Bu roman yasaklanmış, sansürlenmiş ve mahkemeye taşınmıştır. Selby’nin kaleme aldığı diğer eserler ise Hücre, İblis ve Bir Düş İçin Ağıt‘tır. Herhangi bir eğitim almayan Selby doğru noktalama işaretleri ve grameri kullanmaktan ziyade kendine has bir yazım tekniği kullanmıştır. 2004 yılının Nisan ayında aramızdan ayrılmıştır.
4- Fyodor Mihayloviç Dostoyevski
11 Kasım 1821 Moskova’da doğan Dostoyevski, kuşkusuz dünya yeraltı edebiyatının en önemli isimlerinden biridir. Mühendislik eğitimi almış olmasına rağmen yolu onu tanımamıza vesile olacak yazarlık ile kesişmiştir.
Her ne kadar Yeraltı Edebiyatı terimi 20.yüzyıl sonrası gelişmiş olan bir akım olsa da, Dostoyevski’nin eserlerinde işlediği temalar ve karakter yapıları bu edebi damarla derin bir bağ taşımaktadır. Yeraltında Notlar da aslında yeraltı edebiyatının isim babası sayılmasını sağlayan bir kitabıdır. Yeraltından Notlar kitabında toplumla bağ kuramayan, yabancılık hissi yaşayan, içe dönük ve derin çelişkilere sahip olan bir adamın bilinç akışıyla ilerleyen bir anlatı mevcuttur. Yeraltı edebiyatının özünü oluşturan marjinallik, sistem karşıtlığı ve psikolojik derinlik bu kitapta yoğun şekilde hissedilmektedir. Dostoyevski’nin kaleme aldığı ve hepimizin bildiği Suç ve Ceza, Şeytanlar ve Karamazov Kardeşler eserleri de bu açıdan değerlendirilebilir.
Dostoyevski 28 Ocak 1881 tarihinde aramızdan ayrılmıştır. 31 Ocak 1881 tarihinde yapılan cenaze töreninde yaklaşık otuz bin kişi tabutunun arkasından yürüyüp öldüğü anda ona olan sevgilerini eyleme dökerek göstermişlerdir.
5- Chuck Palahniuk
Palahniuk, 1962’de Amerika’nın Washington eyaletinde dünyaya gözlerini açtı. 1986’da Oregon Üniversitesi‘nde gazetecilikten mezun olan Chuck Palahniuk, mezuniyetten sonra Oregon’da bir süre gazetecilik yapmış olsa da gazeteciliği bırakıp yazarlık kariyeri yükselişe geçene kadar çalışacağı bir kamyon imalatı şirketinde tamirci olarak işe başlamıştır. Yazarlık atölyesine katılıp otuzlu yaşlarının ortasında edebiyat dünyasına katılmıştır.
Palahniuk’un kaleme aldığı eserlerde modern toplumun yozlaşması, tüketim kültürü, bireysel yabancılaşma, şiddet, sapkınlık temalarının altında marjinal, toplumsal normları sorgulayan ve sınırları zorlayan karakterler yer almaktadır. Anlatım dili sert, cüretkar ve sarsıcıdır. Öne çıkan ve film olan eseri Fight Club (Dövüş Kulübü) yeraltı edebiyatının kült olmuş romanlarından biridir. Şiddet, nihilizm, sistem karşıtlığı ve delilik temalarıyla dolu olan bu kitap filme de uyarlanarak kült bir eser olmuştur. Bu romanın yanı sıra Choke, Survivor, Haunted gibi eserleri de okuyarak yeraltı edebiyatı dünyasının iyi bir yolcusu olabilirsiniz. Palahniuk, ABD’de hayatını yaşamaya devam etmektedir.
Siz sevgili okuyuculara yeraltı edebiyatını ve yeraltı edebiyatının öne çıkan yazarlarını ve eserlerini tanıtmaya çalıştık. Bu edebiyat türü kimi zaman sizi sorgulamaya iter, kimi zaman rahatsız eder ama sizi yüzeyde bırakmaz. Umarım siz de yeraltı edebiyatı dünyası sever ve bu karanlık dünyada okumalarınızı devam ettirirsiniz. Keyifli okumalar!
Kaynakça
“Hakan Günday”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Web. Erişim Tarihi 25.07.2025.
“Yeraltı Edebiyatı Kavramı ve Tanımı Üzerine Bir İnceleme”. Web. Erişim Tarihi 25.07.2025.
“Söyleşi:Hakan Günday”,Ifturque. Web. Erişim Tarihi 25.07.2025.
Öktem, Altay. “Yeraltı Edebiyatının Temel Özellikleri ve Edebiyatımızda Yeraltı”, Oggita , Web. Erişim Tarihi 12.12.2013.
Öne Çıkan Görsel web.
