29 Ekim 1923 tarihinde cumhuriyetin ilan edilmesiyle Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde her alanda adım adım yenileme gerçekleşti. Atatürk için en önemli konulardan biri olan eğitim öğretim sisteminin ilerlemesi için 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat (Öğretimin Birleştirilmesi) Kanunu’nun kabul edilmesiyle yükseköğretim alanında ilk atılım gerçekleşti. Bu kanunla tüm eğitim-öğretim kurumları Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlanmış, medreseler kaldırılarak modern anlamda yükseköğretim kurumları açılmaya başlanmıştır.
Günümüzde Türkiye’de 208 üniversite vardır. Bunlar; 129 devlet üniversitesi, 75 vakıf üniversitesi ve 4 vakıf yüksek meslek okulu şeklinde dağılmıştır. Cumhuriyetin ilk üniversiteleri sırasıyla İstanbul Üniversitesi (1933), İstanbul Teknik Üniversitesi (1944), Ankara Üniversitesi (1946), Karadeniz Teknik Üniversitesi (1955), Ege Üniversitesi (1955), Atatürk Üniversitesi (1957) ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi’dir (1959).
1960 yılına gelindiğinde ülkemizde 7 adet üniversite vardı; bu üniversitelerin bir kısmı hâlâ kurulum sürecinde olduğundan eğitim henüz aktif olarak başlamamıştı.
1. İstanbul Üniversitesi (1933)
Türkiye Büyük Millet Meclisi‘nin 31 Temmuz 1933’te kapatılan Darülfünun yerine 1 Ağustos 1933’te aldığı kararla birlikte İstanbul Üniversitesi‘nin kurulmasına yönelik çalışmalar başlamış ve aynı yılın Kasım ayında Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk ve tek üniversitesi olarak eğitim vermeye başlamıştır.
Üniversitede yaşanan yeniliğin ardından Darülfünun’un öğretim üyelerinden bazılarının görevine son verildi, bazıları ise İstanbul Üniversitesi’nin kadrosunda yer aldı. Üniversitenin ilk rektörü Ord. Prof. Dr. Neşet Ömer İrdelp olurken
- Tıp Fakültesi ilk dekanı: Ord. Prof. Dr. Tevfik Sağlam
- Fen Fakültesi ilk dekanı: Ord. Prof. Dr. Kerim Erim
- Hukuk Fakültesi ilk dekanı: Ord. Prof. Dr. Tahir Taner
- Edebiyat Fakültesi ilk dekanı: Ord. Prof. Dr. Fuat Köprülü olmuştur.
Günümüzde İstanbul Üniversitesi, Çapa ve Cerrahpaşa olmak üzere, Türkiye’nin iki tıp fakültesine sahip tek üniversitesi konumundadır.
2. İstanbul Teknik Üniversitesi (1944)
İstanbul Teknik Üniversitesi‘nin kökleri, 1773 yılında III. Mustafa Dönemi’nde kurulan Mühendishane-i Bahr-i Hümayun‘a ve Osmanlı’nın ilk sivil mühendislik okulu olan Hendese-i Mülkiye Mektebi’ne kadar uzanmaktadır. Bu okul, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasıyla yeni laboratuvarlara sahip olmuş, uygulamaya ve deneye daha çok önem veren bir kuruluş hâline getirilmiş ve 1928 yılında ismi Yüksek Mühendis Mektebi olarak değiştirilmiştir.
Gelişen birimler ve artacak öğrenci sayısı için ihtiyaç duyulan yapı eskisi gibi bir mektep olmayı değil, üniversite olmayı gerektiriyordu. 1944 yılında Yüksek Mühendis Mektebi’nin ismi İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ) olarak değiştirilmiş ve Türkiye’nin ikinci üniversitesi resmî olarak kurulmuştur. İTÜ’nün kuruluşundan önce Yüksek Mühendis Mektebi’nin müdürü olan Ord. Prof. Dr. Osman Tevfik Taylan, İTÜ’nün ilk rektörü olarak 1948 yılı temmuz ayına kadar görevine devam etmiştir.
3. Ankara Üniversitesi (1946)
Cumhuriyetimizin ilk üniversitelerinden biri olan Ankara Üniversitesi’nin tarihi, 1842 yılında kurulan Veterinerlik Fakültesi, 1846 yılında İstanbul’da kurulan Ziraat Mektebi ve 1859 yılında kurulan Siyasal Bilgiler Fakültesi’ne uzanmaktadır.
Ankara Üniversitesinin en eski fakülteleri, 1925 yılında kurulan Hukuk Fakültesi, 1933 yılında öğretime başlayan Ziraat Fakültesi ve 1935 yılında kurulan Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’dir. Mustafa Kemal Atatürk, 5 Kasım 1925’te Hukuk Fakültesi’nin açılış töreninde “Cumhuriyetin müeyyidesi olacak bu büyük müessesenin açılışında hissettiğim saadeti hiçbir teşebbüste duymadım,” cümleleri ile hukuk konusuna ne kadar önem verdiğini göstermiştir.
Ankara Üniversitesi 13 Haziran 1946 tarihinde TBMM’de çıkan 4936 sayılı kanun ile kurulmuştur. Üniversitenin ilk rektörü Ord. Prof. Dr. Şevket Aziz Kansu‘dur. Bugün Ankara Üniversitesi’nde 19 fakülte, 1 devlet konservatuarı, 1 yüksekokul, 13 meslek yüksekokulu ve 15 enstitü bulunmaktadır.
4. Karadeniz Teknik Üniversitesi (1955)
Ankara ve İstanbul’dan sonra ilk üniversite kurulan şehir Trabzon ve Türkiye Cumhuriyeti’nin sıfırdan kurduğu ilk üniversite Karadeniz Teknik Üniversitesi‘dir.
Trabzon milletvekillerinden Mustafa Reşit Tarakçıoğlu ve arkadaşlarının meclise sundukları öneri ile 20 Mayıs 1955 tarihli ve 6594 sayılı kanunla Karadeniz Teknik Üniversitesi kurulmuştur ancak o tarihte şehirde yükseköğretime yönelik bir alt yapı olmadığı için kuruluş tarihinden yaklaşık 8 yıl sonra, 2 Aralık 1963 tarihinde Trabzon Atatürk İlköğretim Okulu’nun binasında eğitim öğretime başlamış olup 1966 yılında bugünkü merkez kampüse taşınmıştır.
Karadeniz Teknik Üniversitesi’nde ilk eğitim veren bölümler inşaat mühendisliği ve mimarlık olup sonrasında Makine-Elektrik ve Orman Fakülteleri kurulmuştur. 1966 yılında eski Millî Eğitim Bakanı Prof. Dr. Ahmet Özel rektör olarak atanmıştır.
Üniversitede bugün 12 fakülte, 1 yüksekokul ve 8 meslek yüksekokulu bulunmaktadır.
5. Ege Üniversitesi (1955)
Ege Üniversitesi 20 Mayıs 1955 tarihinde kurulmuş olup ilk fakülteleri aynı yılda açılan Tıp ve Ziraat Fakülteleri ile Yüksek Hemşirelik Okulu olmuştur. 1961 yılında Fen Fakültesi, 1968’de Mühendislik ve Diş Hekimliği Fakülteleri kurulmuştur. 1969 yılında ise İzmir İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi, İktisadi ve Ticari Bilimler Fakültesi adı altında Ege Üniversitesi’ne bağlanmıştır.
1982’de Dokuz Eylül Üniversitesi’ne bağlanmış olan İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi’nin temelini oluşturan Yüksek Ekonomi ve Ticaret Okulu ,9 Eylül 1944 tarihinde İzmir’de kurulmuştur. Üniversitenin ilk rektörü Ord. Prof. Dr. Muhiddin Erel‘dir.
Üniversitede bugün; 19 Fakülte, 9 Enstitü, 3 Yüksekokul, 1 Devlet Türk Musikisi Konservatuvarı, 11 Meslek Yüksekokulu, 6 rektörlüğe bağlı bölüm ve 41 uygulama ve araştırma merkezi bulunmaktadır.
6. Atatürk Üniversitesi (1957)
Atatürk Üniversitesi, Mustafa Kemal Atatürk’ün Doğu Anadolu’da büyük bir üniversite kurmanın gereğini ifade etmesi yönünden önemlidir.
1 Kasım 1950’de 3. Cumhurbaşkanı Celal Bayar’ın talimatıyla 15 kişilik Bilim Komisyonu, Doğu illerinde bir keşif gezisine çıktı. Dönemin Erzurum valisi Cemal Göktan’ın öncülüğünde heyet Erzurum’u ziyaret ederek burada üniversite kurulmasına karar verdi. Hazırlanan kanun tasarısı ve çalışmalar sonucu Atatürk Üniversitesi 7 Haziran 1957 tarihinde resmen kuruldu.
Üniversitenin seçilen ilk rektörü Prof. Dr. Hurşit Ertuğrul‘dur. Açılan ilk fakülteler Ziraat ve Fen-Edebiyat Fakülteleridir. Bugün Atatürk Üniversitesi’nde; 22 fakülte, 8 enstitü, 3 yüksekokul, 11 meslek yüksekokulu, 29 uygulama ve araştırma merkezi bulunmaktadır.
7. Orta Doğu Teknik Üniversitesi (1959)
Türkiye’de eğitim dili İngilizce olan ilk üniversite Orta Doğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) 1956’da Orta Doğu Yüksek Teknoloji Enstitüsü adıyla eğitime başlamıştır. 1959’da 7307 numaralı kanunla üniversite olarak dönüştürülmüştür.
ODTÜ’de 1956 yılında ilk önce mimarlık bölümü, 1957 yılında Makine ve İnşaat Mühendisliği ve 1958 yılında Elektrik ve Kimya Mühendisliği bölümleri kurulmuştur. ODTÜ’nün ilk mühendislik bölümlerinden biri olan Maden Mühendisliği bölümü ise 1960 yılında kurulmuştur. 1957 yılında Mimarlık, Mühendislik, İdari Bilimler Fakülteleri; 1959 yılında ise Fen Edebiyat Fakültesi kurulmuştur.
Üniversite, 1966’da Türkiye’de merkezî bilgisayar sistemi kuran ilk üniversite olmuştur. ODTÜ’nün ilk rektörü Prof. Dr. Turhan Feyzioğlu‘dur. Bugün ODTÜ’de; 5 fakülte, 5 enstitü, 2 meslek yüksekokulu, 29 uygulama ve araştırma merkezi bulunmaktadır.
Kaynakça
Çetin, Kadir. Gülseren, H. Ömer. “Cumhuriyet Dönemi Eğitim Stratejileri“. Milli Eğitim Dergisi. 2003.
“Dünden Bugüne Ege Üniversitesi“. Ege Üniversitesi. Erişim Tarihi: 26.03.2024.
Kaçar, Mustafa vd. Karaca, Mehmet. İstanbul Teknik Üniversitesi ve Mühendislik Tarihimiz. İstanbul: Mavi Ofset, 2012.
Kömürlü, Eren. “1960lı Yıllara Kadar Türkiye’de İlk Üniversitelerin Kuruluşu“. Üniversite Araştırmaları Dergisi. 2019: 35-42.
