Türkiye’nin toplumsal yapısı, Osmanlı İmparatorluğu‘ndan başlayarak Cumhuriyet‘e, modernleşme sürecinden başlayarak günümüze kadar geniş bir perspektiften incelenebilir ve tarih boyunca bir çok alanda ve koşulda şekillenmiştir. Bu şekillenmenin yapı taşlarından biri her zaman kadın olmuştur. Kadın toplumsal, siyasal, ekonomik değişimlerin merkezinde yer almayı başarmıştır. Türkiye’deki modernleşme süreci Tanzimat ile 19. Yüzyıldan itibaren başlamış ve Cumhuriyet‘in ilanıyla hız kazanmıştır. Bu hız ile beraber kadın haklarının gelişimi ve örgütlerinin rolü, toplumsal yapının vazgeçilmez bir parçası olmuştur.
Osmanlı Dönemi’nde Kadının Modernleşmedeki Rolü
Osmanlı İmparatorluğu zamanında kadınlar, özel alana sıkışmış bir vaziyetteydi. Ev içi işlerle ve aile hayatıyla sınırlı bir rolleri vardı. Fakat bu dönemde kadınların bazıları eğitimler almışlar ve toplumsal normlara meydan okuyarak hayatın içerisinde yer almaya çaba göstermişlerdir. Bu öncü kadınlardan biri Nezihe Muhiddin‘dir. Nezihe Muhiddin kadın hakları için mücadele eden dernekler kurmuştur. Kadınları toplumda görünür kılmak için çaba sarf etmiştir. 1913’te Türk Kadınlar Birliği’ni kurması, kadınların eğitim almaları ve meslek sahibi olmalarında, toplumda görünür kılma çabasının bir parçası olmuştur. Aynı zamanda kadınların siyasal haklarını savunmak amacı ile de kampanyalar yürütmüştür. 1934 yılında kazanılan Seçme-Seçilme Hakkının kazanılmasına katkı sağlayan önemli isimlerden biri olmuştur.
Cumhuriyet ve sonrasında Kadının Modernleşmedeki Rolü
Cumhuriyet döneminde Türk toplum yapısında kadının rolü önemli değişimlere tanık olmuştur. Mustafa Kemal’in önderliği ile gerçekleştirilen reformlar kadınların siyasal katılımını arttırmış, ekonomik ve sosyal haklarını güçlendirmiştir. Türk Kadın Birliği gibi öncü dernekler kadınlar için mücadele etmiş ve kadınları topluma kazandırmayı amaçlamıştır.
1960 ve 1970’li yıllarda Dünya genelinde ikinci dalga feminizm yükselmeye başladığı süreçte Türkiye’de de yükselmeye başlamıştır. Bu dönemde kürtaj, cinsiyet eşitliği, aile içi şiddet, özel alan kamusal alan tartışmaları ön plana çıkmaktaydı. Kadınlar toplumsal rollerini sorgulamaya başlamışlar, toplumsal değişim için mücadele etmeye başlamışlardır. İkinci dalga feminizm hareketi ile beraber birçok aktivist hareket görünür olmaya başlamış, kadınlar eğitim, iş hayatı, aile içi şiddet gibi konularda bilinçlenmeye ve farkındalık oluşturmaya başlamışlardır. Kadınların siyasal ve toplumsal hayattaki varlıklarının artması, cinsiyet rollerinin sorgulanmasına neden olmuş, toplumsal cinsiyet eşitliği ön plana çıkmaya başlamıştır.
1980’de Türkiye’de askeri darbe meydana gelmiştir. Bu Türkiye’deki kadın hareketlerinin dönüşümüne sebep olmuştur. Üçüncü dalga feminizm, farklı kimlik ve deneyimli kadınlara odaklanmıştır. Yaprak Zihnioğlu bu dönemi makaleleri ve yaptığı çalışmalar ile ışık tutuyor. Kadın örgütler kadınların var olma savaşında siyasal, ekonomik ve sosyal haklarını savunmak için projeler yürütmüştür, kadınları aktifleştirmek, görünür kılmak ve seslerini duyurmak için roller üstlenmişlerdir.
1990’larda kadın hareketleri önemli hareketler kaydetmiştir. Kadınlar siyasal temsiliyetlerini arttıracak çalışmalar yapmış, kadına yönelik şiddetle mücadele yasaları çıkmış ve kadınların ekonomik olarak güçlendirilmesi gibi alanlarda önemli başarılar elde etmişlerdir. 1990’da kurulan Mor Çatı Kadın Sığınağı Vakfı, kadına yönelik şiddetle mücadelede önemli rol oynamıştır. Kadın sığınma evleri açmış, şiddet gören kadınların hem hukuki olarak yanında olmuş aynı zamanda psikolojik destek de almalarını sağlamıştır.
Bu dönemde kurulan diğer vakıf ise KADAV’dır. 1993 yılında kurulan bu vakıf kadına yönelik şiddet, cinsel taciz ve istismar konularında çalışmalar yapmış, raporlar tutmuş ve kadınlara destek hizmetleri sunmuştur. KA-DER yani Kadın Adayları Destekleme Derneği ise kadınların siyasal temsiliyetinde önemli rol oynamıştır. Kadınlara siyasal eğitimler vererek kadın adayları desteklemişlerdir. Üniversitelerde kadın araştırma merkezleri kurulmuştur. Birçok üniversitede toplumsal cinsiyet, cinsiyet eşitliği konularında çalışmalar yapılmaya başlanmıştır. 1990 yılında ayrıca feminist dergiler ve yayınlar da ortaya çıkmaya başlamış, kadınlar seslerini duyurmak ve farkındalık yaratmak ,için bu platformları kullanmaya başlamışlardır. Birleşmiş Milletler Kadın Konferansları da 1990’lı yıllarda Türkiye’deki kadın hareketlerinin uluslararası bağlantılarını güçlendirmiştir. 1995 yılında yapılan Pekin Konferansı gibi etkinlikler, kadın hakları konusunda uluslararası dayanışmayı arttırmıştır. Avrupa Birliği kadın hakları projelerinden ve verilen fonlardan yararlanılarak birçok çalışma yürütülmüştür. Bu dönemde yapılan çalışmalar toplumsal dönüşüme önemli katkılar sağlamışlardır.
Türk toplum yapısının modernleşmesinde kadının rolü ve kadın örgütlenmesi, tarihsel süreç içerisinde devamlı bir gelişim halindeydi. Kadınlar; eğitimden, ekonomiden, hukuktan, siyasette kadar pek çok alanda etkinlik göstermişlerdir ve modernleşme sürecinin temel taşını oluşturmuşlardır. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinde önemli rol oynamışlar, Türkiye’deki kadınların hem kamusal hem de özel alandaki rollerini güçlendirmişlerdir. Özellikle 1980 ve sonrasında kadın hareketlerinin çeşitlenmesi, örgütlenme biçimleri artmıştır. Yaprak Zihnioğlu, Seril Çakır, Ayşe Gül Altınay gibi isimler bu sürecin anlaşılmasına ve kadın hareketlerinin tarihsel gelişim sürecinin belgelenmesine önemli katkılar sunmuşlardır. Kadınların ve kadın örgütlerinin modern Türkiye’nin şekillenmesinde oynadığı rol, toplumsal hayatın oluşumunda ve elde edilen başarılar için bir örnek teşkil etmektedir.
Kaynakça
- Alkan, A., & Çakır, S. Osmanlı İmparatorluğu’ndan modern Türkiye’ye cinsiyet rejimi: Süreklilik ve kırılmalar. In S. Çakır (Ed.), Türkiye’de toplumsal yapı ve değişim (pp. 229-271). İstanbul: K Kitaplığı Yayınları.
- Metintaş, M. Y. Nezihe Muhiddin ve Türk kadınının siyasi haklar mücadelesi. İstanbul: K Kitaplığı Yayınları.
- Sancar, S., & Bulut, A. (2020). Gender in/equality and feminism in Turkey. Global Dialogue.
- Zihnioğlu, Y. Kadın kurtuluş hareketinin ideolojiler boyunca seyri. İstanbul: Toplumsal Tarih Yayınları.
