Türk tarihi, M.Ö. 2000’li yılların ilerisine bile uzanan köklü bir tarihtir. Günümüzde teknolojinin gelişmesiyle beraber Türk tarihi adına elimizde birçok belge bulunsa da aynı şey Türk mitolojisi için geçerli değildir. Sözlü bir şekilde yayılan Türk mitlerinin birçoğu yazıya geçirilememiştir. Var olan mit ve efsanelerin yalnızca küçük bir kısmı yazılabilmiş ve günümüze kadar ulaştırılabilmiştir. Yazıya geçirilen kısım az da olsa farklı uygarlıkların etkileri altında kaldığından benzerlikler barındırmaktadır.
Bizlere Türk mitolojisi hakkında öğretilen ilk şey, Türklerin geçmişte tek tanrılı bir dine sahip olduklarıdır; ancak bu bilginin tamamen doğru olduğunu söylemek yanlış olacaktır. Ne kadar Orhun Yazıtları’nda ve farklı kaynaklarda tek bir tanrıdan yani Tengiri’den bahsedilse de Türk mitolojisi birden fazla tanrıya ve tanrıçaya sahiptir. Her tanrının veya tanrıçanın kendine has görevleri ve oluşumları vardır.
Kayra Han
Altay Türkleri, gökyüzünün on yedi katı olduğuna ve bu katlarda da farklı tanrıların yaşadıklarına inanmışlardır. Tüm tanrıların gökyüzünde yaşamadığını sadece belirli ve güçlü olan tanrı ve tanrıçaların gökyüzünde yaşadıklarını düşünüyorlardı. Gökyüzünün on yedinci katı ise Kayra Han’a aitti.
Kayra Han; Gök Tengiri’den sonraki en güçlü tanrı ve varoluşun yaratıcısıydı. Gök Tanrı hariç her şeyin Kayra Han tarafından yaratıldığına inanılıyordu. Mutlak bir dokunulmazlığa sahip olan Kayra Han dört adet oğula sahipti: Ülgen, Kızgan, Mergen ve Yer Tengiri.
Tanrı Ülgen
Türklerin inandıkları ilk yaratılış efsanesi de Kayra Han’ın oğlu Tanrı Ülgen’in Ak Ana ile karşılaşması ile başlar. Evrende sadece kaosun olduğu zaman diliminde her yer su ile kaplıydı. Tanrı Ülgen bir gün kuşa dönüştü ve uçsuz bucaksız suyun üzerinde uçmaya başladı. Konacak bir yer aradı ancak bulamadı. Arayışına devam ederken bir ses duydu, sesin yönlendirmesi ile denizden çıkan taşa kondu. Taşın üzerinde iken Ak Ana ona göründü ve nasıl yaratacağını anladı, sonrasında Tanrı Ülgen işe koyuldu.
Tanrı Ülgen evreni altı günde yarattı. Yedinci gün uyudu ve sekizinci gün de uyandı. İlk olarak yeryüzünü, Güneş’i, Ay’ı, yıldızları ve son olarak da insanı yarattı. Toprak yaratılırken günlerce toprak aradı ancak her seferinde olumsuz sonuçla karşılaştı. Bir gün suların altında toprağı ararken bir varlıkla daha karşılaştı: Erlik.
Erlik
Toprak arayan tanrıya yardımcı olmak isteyen Erlik, suyun altına indi ve bir avuç toprağı Ülgen’in eline bıraktı. Tanrı toprağı suyun üzerine bıraktı ve Erlik’ten tekrar toprak getirmesini istedi. Erlik toprağı getirdi ancak hepsini Tanrı Ülgen’e vermedi. Tanrı tekrar toprağı büyütürken Erlik ağzında sakladığı yarım toprağı tükürdü ve bunun sonucunda dağlar, kayalar ve dereler yaratıldı. Bu duruma kızan Ülgen, Erlik’i cezalandırmak istedi. Erlik’in toprağı kaçırmasının sebebi kendine ait bir dünya oluşturmaktı.
Ülgen, onu yer altına sürdü ve asla yer yüzüne çıkamayacağına dair emir verdi. Erlik, bir ağacın altına yaslandı ve ağlayarak yakarmaya başladı. Tanrı Ülgen bu yakarışları kabul etmedi. En son Erlik yer altına girmeyi kabul etti ancak tanrıdan yaslandığı ağacı ve onun çevresini istedi. Ülgen bu durumu kabul etti fakat tam sebebini sorarken Erlik bir anda yer altına doğru kayboldu. Zaman geçerken Tanrı Ülgen insanı yaratmak istedi, insanın biyolojik oluşumu hakkında eski Türklerin iki farklı düşüncesi vardı. İlk düşünce de bedenin kilden, kemiklerin kamıştan yaratılması vardı. İkinci düşünce ise kemiklerin taştan, bedenin çamurdan yaratılmasıdır; ancak mitlere göre bedenin yaratılışı hakkında ilk düşünce her zaman daha baskın gelmektedir.
Tanrı Ülgen, insanı yaratmaya karar verdiğinde ilk olarak Altın Dağ‘ın yanında yedi erkek yarattı, daha sonra Altın Dağ’ın doğu yanında sekizinci erkeği yarattı. Sekizinci erkek, diğer insanlardan daha üstün bir özelliğe sahipti çünkü Tanrı Ülgen ona yaratma emri vermişti. Yaratma emrine sahip olan sekizinci erkek Maydere, kilden vücudu ve kamışlardan kemikleri olan kadını yarattı. Bir rivayete göre Maydere’nin hem kadını hem erkeği yarattığı düşünülür.
Maydere, yaratılan kadına ruh ve akıl üflemesi için Tanrı Ülgen’i beklemeye başladı. Vücutlarını yarattığı insanların başına köpeği dikti ve Ülgen’i aramak için uzaklaştı. O sırada Erlik, köpeği kandırarak yaratılan bedenlere ruh üfledi. Bu durumu öğrenen Maydere ilk olarak köpeği lanetledi. Erlik tarafından vaat edilen tüm dilekler kötü yöne çevrildi. Köpek, varlığının sonuna kadar insanların bekçiliğini yapmak zorunda bırakıldı.
Erlik’in üflediği nefes yüzünden kadının dışı kötüleşmiş ve kötü bir koku yaymaya başlamıştı. Diğer erkekler kadınla evlenmek istemediler ve Altın Dağ’ın doruklarına kaçtılar. Tanrı Ülgen kadının içini dışa çevirdi ve insanların kötülüğü içinde kaldı. Tanrı sonra tekrar kadını yarattı ve bu şekilde Türk uygarlığının çoğalması başladı.
Her yaratılış ve doğuş efsanesinde olduğu gibi kötü ve iyi çatışması Türk mitlerinde de görülmektedir. Erlik, kötü bir ruh ve kendi çıkarlarını düşünen bir varlıktı. İnsanların içindeki kötülükler Erlik’den yayılmıştır.
Yaratılış efsanesi çok fazla detaya sahip olsa da temelinde tanrıya verilen bilgi ile kurulmuş kötülük ve iyilik savaşının bir örneğidir. Türk mitolojisinin ve tarihinin bu olay ile başladığı düşünülmektedir. Çok fazla karaktere ve hikâyeye sahip olan Türk mitolojisinin bilinen en eski doğuş hikâyesi bu şekildedir. Varlığın yaratılması ne kadar iyilik ile doğmuş olsa da iyiliğin olduğu her yerde kötülük de vardır.
Kaynakça
“Yaradılış Mitolojileri Bağlamında Türk Mitolojisi”. Türk Tarihi ve Kültür Araştırmaları, 7 Nisan 2020, https://www.altayli.net/yaradilis-mitolojileri-baglaminda-turk-mitolojisi.html. 13 Temmuz 2022 tarihinde erişildi.
Karaata, Vedat. “Turkish Mythology – Creation and Gods” Türktoyu, https://en.turktoyu.com/discussion/turkish-mythology-creation-and-gods. 14 Temmuz 2022 tarihinde erişildi.
“Türk Yaratılış Efsanesi”. Tengrici Türkiye, http://tengriciturkiye.blogspot.com/2016/09/turk-yaratls-efsanesi.html. 14 Temmuz 2022 tarihinde erişildi.
“Türk Mitolojisi”. Akademik Tarih, 10 Kasım 2019, https://www.akademiktarihtr.com/turkmitolojisi/. 14 Temmuz 2022 tarihinde erişildi.
“Türk Mitolojisinin Temelleri”. BilgiOcakta, https://bilgiocakta.com/uploads/ekitaplar/14.pdf. 14 Temmuz 2022 tarihinde erişildi.
Shockvoice. “Türk Mitolojisi | Yaratılış Öyküsü”. Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=hgtwhSDbf5Q. 14 Temmuz 2022 tarihinde erişildi.
Shockvoice. “Türk Mitolojisi Tek Part”. Youtube, https://www.youtube.com/watch?v=3m9uvpkgpqA. 14 Temmuz 2022 tarihinde erişildi.
