Şamanizm‘in temsilcisi olan Şamanlar, eski çağlardan beri çeşitli toplumlarda ve kültürlerde var olan mistik figürler olmalarının yanı sıra yetenekleri ve bilgileriyle toplumlarının dinî veya dinsel olmayan ritüellerini yönetirler. Transa geçerek ruhlar dünyasıyla iletişim kurma yeteneğine sahiptirler. Bundan dolayı, doğaüstü yeteneklere sahip olarak kabul edilirler ve toplumlarının tıbbi ve spiritüel ihtiyaçlarını karşılamak için ritüeller gerçekleştirirler. Toplulukları içinde geleceği tahmin etme, hastaları iyileştirme, nesneleri şifalandırma gibi görevler üstlenmektedirler. Şamanların toplumlarında yüce bir konuma sahip olmaları yaygındır ve genellikle topluluklarına liderlik ederler.
Günümüzde de hâlâ bazı toplumların ritüellerinde ve dinsel uygulamalarında şamanlar yer almaktadır ancak şamanlığın popülaritesi ve varlığı, kültürlere ve toplumlara bağlı olarak değişkenlik göstermektedir. Özellikle Orta Asya‘da, Sibirya‘da ve Kuzey Amerika yerlilerinde şamanlara rastlamak mümkündür.
Şamanlar, genellikle kendilerine özgü kostümler giyerler ve tılsımlar, semboller veya eşyalar kullanırlar. Yaşadıkları toplumdaki işlevlerini kıyafetleri ve kullandıkları eşyalar aracılığıyla görmek mümkündür. Şamanların giydikleri kıyafetlerin ve kullandıkları eşyaların neler olduğunu ve ne anlama geldiğine birlikte bakalım.
Şaman Kıyafeti ve Anlamları
Şamanların kıyafetleri genellikle doğaya uyumlu renklerde ve doğal malzemelerden yapılır ve deri veya kürklü kumaşlar tercih edilir. Günlük kıyafetleri ile ayin sırasında giydikleri kıyafetler birbirinden farklıdır. Kendi avladıkları hayvanın derisinden yapılmış kıyafet giymeleri toplum içindeki lider konumlarını gösterir (Zümbül, Değerli). Aynı zamanda kıyafetin özelliği şamanlar arasındaki hiyerarşik yapıyı da işaret etmektedir. Yeni şaman olmuş birinin kıyafeti oldukça sadeyken, derece ve seviye olarak yüksek konumda olan bir şamanın kıyafetinin ekleri fazladır (Yerlikaya). Şamanın kıyafetinin yapımı, bağlantılı olduğu ruh tarafından söylenir ve oldukça maliyetli olduğu bilinmektedir.
Şamanın kıyafeti ayin sırasında ruhlarla iletişim kurabilmesini ve görevini yerine getirebilmesini sağlayan bir aracıdır. Bu nedenle üzerinde bulunan semboller oldukça önemlidir. Şaman kötü ruhlarla iletişim kurmak zorundaysa veya Erlik‘e ulaşacaksa kıyafetinin üzerinde yılan, kurbağa gibi yeraltına ilişkin sembolleri kullanmaktadır. Şaman iyi ruhlarla veya Gök-tanrıya ulaşarak görevini yerine getirecekse kıyafetinin üzerinde kartal gibi kuş sembollerini kullanır veya kuş tüylerinden faydalanır. Şamanlar ruhlar alemine yaptıkları yolculuklarda koruyucu ve yardımcı ruhların hayvan sembollerini kullanırlar ve bazı bölgelerde şamanların bu hayvanların kılığına bürünerek ruhlar aleminde gezindiklerine inanılmaktadır.
Şaman kostümünün kollarında ve etek kısmında bulunan saçaklar, kuşları sembolize etmektedir. Genellikle kuşa dönüşerek öte aleme geçtikleri düşünülür. Kuş haricinde şaman kıyafetinde ayı ve geyik tasvirleri de kullanılır. Bu hayvanların koruyuculuk vasfına gönderme yapılmaktadır. Ayrıca kıyafette yardım alınan hayvanların ruhlarını temsilen onlarla ilgili parçalara veya motiflere de yer verilir. Sincap, tavşan gibi hayvanların derileri, kuş tüyleri veya pençeler kıyafetin üzerine asılır.
Şamanın kıyafeti kötü ruhlardan korunması için zırh görevi de görmektedir. Kıyafetin kol ve göğüs kısmına kemik asılması yeniden dirilişi simgelerken, kıyafetin arka kısmına asılan çıngıraklar, ses çıkararak kötü ruhları kovmak içindir. Bu kötü ruhları kovmak ve korunmak için aynı zamanda kıyafetin üstüne çanlar asılmaktadır. Çanlardan çıkan seslerin kötü ruhları korkuttuğuna inanılır. Çanların üstünde küçük yaylar da bulunur. Bütün bunlar şamanın kıyafetini bir zırh gibi korumaktadır.
Kıyafetin sırt kısmında yıldızları temsil eden madeni parçalar bulunmaktadır. Gök Tanrı inancıyla bağlantılı olarak güneş ve ay işlemelerine de yer verilir. Bu figürler Güneş ana, ay baba olarak tasvir edilir ve koruyuculuk sağladığına inanılır.
Dolayısıyla ruhlarla iletişim kurduğuna inanılan şamanın kıyafeti, yolculuğu esnasında şamanı koruyan hayvanlarla, şekil değiştireceği hayvanlarla ve kötü ruhları korkutacak araçlarla donatılmıştır. Kıyafetin üzerindeki her eklenti ve sembolün işlevsel bir görevi ve anlamı bulunmaktadır.
Şamanların Kullandıkları Eşyalar
Şamanlar ayin sırasında çeşitli eşyalar da kullanır. Bunların bazıları şunlardır:
Davul
Şaman ayini ve ritüellerin en önemli unsurlarından biri şaman/kam davuludur. Bölgelere ve topluluklara göre farklılık gösterebilen şaman davulu, kutsal kabul edilen kayın veya sedir ağacından yapılmaktadır. Bu durum ağacın kutsallığını vurgular. Davul, şamanın diğer alemlere giderken kullandığı bir binek veya taşıt işlevi görmektedir. Bu bazen at, bazen kayık, bazen bir kuş olarak sembolize edilmektedir. Yakut şamanları, davulu şamanın atı olarak tanımlamaktadır (Alp, Mutlu).
Davulun yüzündeki çizimler evreni yansıtır. Yatay ve dikey hat dört ana yöne işaret edebileceği gibi, dünyayı gök ve yer olmak üzere iki parçaya da böler. (Çoruhlu, Yaşar) Şaman, ayin ve ritüel sırasında transa geçmek için bu davulu kullanır. Davuldan çıkardığı sesler işine yoğunlaşmasına ve manevi alemle irtibata geçmesine yardımcı olur. Ayrıca trans sırasında kötü ruhları uzaklaştırmak için de davul sesi kullanılmaktadır. Ses ile alakalı kötü ruhları korkutmanın yanı sıra tabiat seslerinin taklit edilmesi açısından da davul önemli bir yere sahiptir. ”Şamanın ilahiler söyleyerek göklere çıktığı sırada kullandığı davulun sesi gök gürültüsünü temsil etmektedir.”(Alp, Mutlu).
Davulun üzerine çizilen sembollerin de anlamları vardır. Genel olarak şaman davulu gökyüzü, yer ve yer altı olarak ayrılacak şekilde çizilir. ”Yukarıya doğru sağda at, solda güneş ve aralarında yıldızlar ile Ülgen’in kızlarını sembolize eden çizimlere yer verilir.”(Alp, Mutlu).
Altay şamanlarının davulunda üst çizgide baş, alt çizgide bacakların çizildiği bir tasvir bulunmaktadır. Başın iki yanında yer alan kulakların biri güneşi, biri ayı simgelemektedir. Davulun üzerindeki güneş ve ay sembolleri yolculuğu sırasında şamanın karanlığı aydınlatması ve güneş ana ile ay babanın koruyuculuğundan yardım alması anlamlarına gelmektedir.
Kartal gibi kuş çizimleri Gök-Tanrı’ya ulaşmada aracı ve koruyucu ruh olarak sembolize edilir. Eski Türklerde kartal sembolü önemli bir yere sahiptir. Kartal, hakimiyet ve güç anlamlarına gelmektedir. Geyik, at, koç gibi hayvanlar ”av törenlerinde avın bereketi, kurban törenlerinde kurbanın kendisi ve şamanın yolculuğun sırasında kılık değiştirmesine yardımcı olan hayvanlar ve koruyucu ruhları” simgelemektedir. (Alp, Mutlu).
Yılan, böcek, kaplumbağa gibi sürüngen çizimleri yer altı ile iletişime geçilirken, yer altına kurban sunulurken ve ölülerin ruhlarını taşırken şamana yardımcı olan hayvanları sembolize etmek için kullanılır. Son olarak ”davul üzerinde yer alan ağaç çizimleri kutsal kabul edilen hayat-evren-kayın ağacıdır ve Gök-Tanrı’ya ulaşmak için basamak işlevi görmektedir.” (Alp, Mutlu).
Başlık – Maske
Şamanların başlıklarındaki işlemeleri mitolojilerini yansıtmaktadır. Kıyafet ve davulda da olduğu gibi başlıkta kullanılan simgeler de şamanın diğer alemlere yaptığı yolculuklara yardım eder ve şekil değiştirmesine aracı olur. ”Başlıklarına kuş pörük veya yılan başlı kuş şapka denilir ve sadece dini törenler sırasında takılmaktadır. Şaman inanışlarına göre, başlıkları şamanların güçlerini içlerinde barındırmaktadır. Bu nedenle dini törenlerine başlıksız katılan bir şaman hiçbir gücünün olmadığına inandığı söylenmektedir.” (Zümbül,Değerli)
Çok yaygın olmasa da maske kullanıldığı da görülmektedir. Şamanlarda maske, daha çok Sibirya, Buryat ve Kuzey Asya’da kullanılmaktadır. Maske, ayin sırasında ölen kişinin şamanı tanımaması için kullanılır (Zümbül,Değerli). Bazı inanışlarda maske, büründüğü varlıkla bütünleşmesi içindir. Altay ve Yakut şamanları ise sadece yüzlerini boyamaktadırlar.
Ayna
Şaman kıyafetlerinde ve yanlarında taşıdıkları eşyalarda ayna ve metal gibi ayna işlevi gören eşyalar görmek mümkündür. Taşıdıkları aynanın anlamı ve görevi diğer alemleri görmek ve ruhların yerini tespit etmektir.
Asa veya baston
Şamanlar, çeşitli ritüellerde ve şifa uygulamalarında kullanmak üzere bir asa ya da baston taşıyabilirler. Bu, güç sembolü olarak kullanılır ve aynı zamanda şamanın enerjisini yöneltmesine yardımcı olmaktadır.
Tüyler
Tüyler, şamanların ritüellerinde bir aksesuar olarak kullanılmakla birlikte kıyafetlerinde ve başlıklarında bolca görülmektedir. Tüyler, genellikle kuşların kanatlarından alınır ve enerjiyi taşıdığına inanılmaktadır.
Taşlar
Şamanlar, taşların enerjisinden faydalanır ve bu nedenle farklı taşları kullanırlar. Örneğin, kuvars kristalinin şifa verdiği ve enerji taşıdığı düşünülmektedir.
Yapraklar veya bitkiler
Şamanlar, doğanın şifalı bitkilerinden faydalanırlar. Ritüellerinde ve tedavi süreçlerinde bu bitkileri kullanarak iyileşme sağlayarak şifa dağıttıkları düşünülmektedir.
Şamanların kullandıkları bu kıyafetlerin ve eşyaların her birinin kendi anlamı ve kullanım amacı vardır. Şamanlar, bu semboller ve araçlar aracılığıyla enerjiyi yönlendirebilir, doğa güçleriyle iletişim kurabilir ve şifa sağlayabilirler. Ancak, şamanlık kültürleri ve uygulamaları birçok farklı kültürde ve coğrafi bölgede farklılık gösterebilir, bu nedenle kıyafetler ve eşyaların anlamları da değişebilmektedir.
Kaynaklar:
- Yerlikaya, Cihan. ”1950 Sonrası Türk Resim Sanatında Kam Rİtüellerinde Kullanılan Enkarnatif Nesnelerin Göstergebilimsel Analizi”, Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi, Antalya 2019
- Alp Kafiye Özlem, Serviye Mutlu. ”Şaman Sembollerinin İşlem ve Anlam Kodları”. Motif Akademi Halkbilim Dergisi. 2021, Cilt.14, Sayı:35, 1008-1028
- Zümbül, T. ve Geyik Değerli, N. “Şaman Giysileri Üzerindeki Desenler ve Semboller”, International Social Mentality and Researcher Thinkers Journal. 2022. (Issn:2630- 631X) 8(65): 2004-2017
- Coruhlu, Yasar. Türk Mitolojisinin Ana Hatlari. 2020.
Öne çıkan görsel: dergice.com
