Türk mitolojisinde Ak Ana; suyun, denizin ve nehirlerin tanrıçası olarak kabul edilen mitolojik bir figürdür. Suyun yaşam verici gücünü temsil eden ve doğaya bolluk, verimlilik ve canlılık getirdiğine inanılan Ak Ana, yaşam döngüsünü başlatan tanrıça olarak bilinir.
Mitolojide Dişi Ruh
Dişi ruh, doğa, bolluk, doğurganlık, bereket, yaratıcı güç, doğum, üretim ve kutsallık temalarıyla özdeşleşen kadın figürlerine neredeyse her milletin mitolojisinde rastlanmaktadır. Yunan ve Roma mitolojisinden doğurganlık tanrıçası Bona Dea, doğum ve kehanet tanrıçası Carmenta, toprak ana Gaia/Terra, orman tanrıçası Feronia, tarım ve bereketin tanrıçası Demeter/Ceres gibi tanrıçalar bunların sadece birkaçıdır.
Türk mitolojisi de bu konuda oldukça zengindir ve farklı mitolojik varlıklara sahiptir. Toprak Ana, hayvan ve çocukların koruyucusu Umay Ana, doğum tanrıçası Kubay Ana/Kübey Ana, yeryüzü tanrıçası Ötügen Ana/Etügen Ana ve benzeri tanrıçaların hepsi yaşamı sürdüren, doğum ve doğurganlıkla ilişkilendirilen; doğayla, toprakla ve tarımla bütünleşmiş figürlerdir. Çeşitli mitolojik varlıklarda da görüldüğü gibi, Türk mitolojisindeki çoğu kadın figürü de kendi içinde bir anne arketipi ile var olmuştur.
Annelik birçok kültür ve millette hayatın başlangıcı olarak kabul edildiği ve bu yüzden kutsallaştırıldığı için mitlerde, efsanelerde, destanlarda ve masallarda bunun aktarımları çok sık görülmektedir. Benzer şekilde, Gök Tanrı anlayışı benimsenmeden önce anaerkil bir yapı içerisinde oluşmuş olan Türk Mitolojisi, ana/anne arketipini fazlaca ön çıkaran mitlerden oluşmaktadır.
Yaratılış ve Su: Ak Ana
Bu bağlamda, Türk panteonunda bahsedilmesi gereken en önemli figürlerden biri de Ak Ana‘dır. Kendisi genellikle su, nehir ve deniz tanrıçası olarak bilinse de yaşamın başlamasına öncülük ettiği için çok daha önemli bir rolü üstlenmektedir.
Kutsal dişiliğin, genellikle su ve toprak sembolleri ile güçlendirildiği gerçeği Ak Ana’nın sembolizminde de karşımıza çıkmaktadır. Suyun, dişiliği ve anne arketipinin temel sıfatlarını taşıması, Ak Ana’nın neden su ile sembolize edildiğini açıklamaktadır (Fedakâr 10). Çünkü, su aslında ana rahmidir ve bilinçdışının yaratıcı potansiyeli göz önünde tutulduğunda, suyun doğrudan bilinçdışının da sembolü olduğu çıkarılabilmektedir, insan sudan çıkar, “doğar.” (Fedakâr 10).
Ak kelimesi Altay Türkçesi‘nde cenneti ifade eder (Küçük 119). Ak Ana; Ağ Ana, Ürüng Ene, Şura Ene ve Sagan Ece isimleriyle de bilinmektedir. Sadece su varken ortaya çıkmıştır, hiçbir canlı yokken sadece o var olmuştur. Onun dışında henüz hiçbir şey yaratılmamışken Tanrı Ülgen‘e yeryüzünü yaratma ilhamı vermiş ve denizin enginliklerinde tekrardan kaybolmuştur, bu hikaye aşağıdaki dizelerle anlatılmıştır:
Bir Ak-Ana (Ak-Ene) var idi, yaşardı su içinde,
Ülgen’e şöyle dedi, göründü su yüzünde:
-Yaratmak istiyorsan, sen de bir şeyler Ülgen,
Yaratıcı olarak, şu kutsal sözü öğren!
De ki hep, “Yaptım oldu!” Başka bir şey söyleme!
Hele yaratır iken, “Yaptım olmadı!”
Deme! Ak-Ana bunu dedi, sonra kayboluverdi,
Denize dalıp gitti, bilinmez oluverdi.
(Küçük 119)
Bir başka efsaneye göre ise, Ak Ana denizin derinliklerinden çıkıp Ülgen’e yaratma ilhamı verdikten sonra, Ülgen yeryüzünün yaratılmasında görevlendirilecek üç balık yaratmıştır. Dünya ise bu üç balığın üstüne kurulmuş ve balıklar büyüyerek dünyaya destek olmuştur. Bazı kaynaklarda Ak Ana’nın denizden çıktığında Ülgen’e bir geyik olarak gözüktüğü belirtilmiştir.
Görünüm olarak ışıktan bir gölgeye benzer. Bedeni beyaz bir ışıktandır ve geyik boynuzlarına benzeyen boynuzları bulunur. Bu boynuzların bir taç gibi durduğu da söylenir. Vücudu denizkızlarını andırır. Belden aşağısı uzun bir balık kuyruğu şeklindedir ve mavi renktedir. Ak Ana aynı zamanda denizyıldızları ile de sembolize edilmiştir. Farklı deniz canlıları ile tasvir edilse de bunlardan en sık kullanılanı denizyıldızıdır.
Ak Ana; Ülgen’e yol gösteren ve destekleyen, yaşam döngüsünü başlatan, her şeye ruh veren iyicil bir tanrıçadır. Ak Ana var olmasaydı, Ülgen de hiçbir şeyi var etmiş olmazdı. Bu anlamda Tanrı’ya bile buyruk verme gücüne sahip olan bir kadın olarak, hem var etme hem de yok etme erkini elinde tutan kutsal bir varlıktır (Yayın 116).
Kaynakça
Fedakar, Pınar. “Besleyen mi, Öldüren mi: Türk Mitik Tasavvurunda
Anne Arketipinin Antropomorfik Görünümleri.” Milli Folklor Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi 26. 103 (2014): 5-19.
Küçük, Mehmet Alparslan. “Geleneksel Türk Dini’ndeki ‘Ana / Dişil Ruhlar’a Mitolojik Açıdan Bakış.” Iğdır Üniversitesi İlahiyet Fakültesi Dergisi. 1 (2013): 105-134.
“Türk Mitolojisi: Tanrıçalar.” Okduso. Web. 25.02.2024
Yayın, Nesrin. “Türk Mitolojisinde Su ve Su Tanrılarında Cinsiyet Meselesi.” Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi. 23 (2012): 111-121.
