Struma Gemisi Olayı: Bir İnsanlık Dramı

Savaş, yaşandığı her dönemde insanlık kavramını sorgulatmıştır. Tarihin tozlu sayfaları karıştırılırken pek çok kez savaşın siviller üzerindeki etkilerine şahit oluruz. Sivil halk için ölmek, vatansız kalmak, yerinden edilmek, zorunlu göç ve sıfırdan başlamak demek olan savaş, pek çok trajediyi de beraberinde getiren olayların yaşanmasına sebebiyet vermiştir.

II. Dünya Savaşı yıllarında neredeyse tüm Avrupa’yı saran Nazizm ve antisemitizmin etkisiyle yaşadıkları ülkeleri terk etmek zorunda kalan tam 768 kişinin hayatı 83 yıl önce elim bir şekilde son bulur. Kurbanların dini ya da etnik kökenlerinden bağımsız olarak insanlık tarihinde yerini almış olan bu trajedi tarih kayıtlarına Struma Gemisi Hadisesi olarak geçecektir.

II. Dünya Savaşı: Nazi Almanyası ve Yükselen Antisemitizm

Romanya Hükümeti 1940 yılında, II. Dünya Savaşı sırasında, Almanya’nın yanında yer almaya başlar. Ülkede Polonya’daki ırkçı Yahudi yasaları yürürlüğe konulunca Romanya Yahudiler için yaşanmaz bir yere dönüşür. 1941 yılında Romanya’nın Yaş şehrinde 4.000 Yahudi, SS’ler (Schutzstaffel; Koruma Timi) tarafından öldürülür. Sıranın gün geçtikçe kendilerine geleceğini fark eden Yahudiler için kaçınılmaz bu sondan kurtulmanın tek yolu yasa dışı yollarla ülkeden kaçmayı başarabilmektir. Kendi imkanlarıyla kaçmak isteyen Yahudiler bir gemi kiralayarak şehri terk etmek isterler.

Değerli eşyalarını bir araya getiren Yahudiler, 1867 yapımı Panama bandıralı bir Bulgar gemisi olan Struma’yı kiralar. Amaçları İstanbul Boğazı’nı geçerek, önce Ege ardından Akdeniz’e varmak ve en nihayetinde Filistin’e kaçabilmektir. Kendilerine lüks bir transatlantik olarak tanıtılan bu gemi 46 metre boyunda, aslında kömür ticareti için kullanılan ve motoru 1830 yapımı olan oldukça eski bir gemidir. Balkan Savaşları’nda ve sonrasında hayvan nakliyesi için kullanılan geminin yolcu taşıma kapasitesi 100 kişi olsa da gemi sahipleri ahır olarak kullanılan bölümleri baraka haline getirip geminin kapasitesini daha da yükseltirler.

Lüks bir gemi olan Queen Mary gemisinin fotoğraflarıyla dolandırıldıklarını anlayan Yahudiler, kişi başı 1.000 dolar karşılığında anlaştıkları geminin başka olduğunu söyleseler de yetkililer bunun bir kamuflaj olduğunu ve Romanya’dan çıkıldığında kendilerine vaat edilen gemiye nakledileceklerini söylerler. Bu yalana inanmaktan başka çareleri olmayan Yahudiler için kötü sürprizler silsilesi burada bitmez çünkü 200 kişi için anlaşılan gemiye 769 kişi (bazı kaynaklarda 790) bindirilir. Üstelik bahsedilen gemi transferi de hiç gerçekleşmeyecektir.

Umutlarıyla yola çıkan 769 yolcu ve 10 mürettebat ile Romanya’nın Köstence Limanı’ndan 12 Aralık 1941 günü harekete geçen gemi bundan çok kısa bir süre içerisinde uluslararası bir krizin ana konusu olacak ve uluslararası sularda bir başına kaderine terk edilecektir.

Yüzen Bir Tabutla Umuda Yolculuk

Filistin’e gitmeleri için kendilerine İstanbul‘da göçmen vizesi verileceği söylenen yolculara 20 kg bavul hakkı tanınır. Balık istifi şeklinde yolculuk başlar. Oldukça yaşlı olan Struma’nın motoru ise yola çıkışından bir gün sonra 13 Aralık günü Karadeniz açıklarına geldiğinde ilk arızasını verir. Rüzgârda sürüklenmeye başlayan geminin imdat sinyallerine yakınlarından geçen bir Romen şilebi karşılık verir. Geminin 150 bin dolar karşılığında tamir edilebileceğini öğrenen Yahudiler yanlarında kalan son değerli eşyalarını vererek geminin motorunu tamir ettirirler. Gemi onarılmış olsa da ertesi gün yine arıza verecektir ve daha da kötüsü kaçtıkları kâbus peşlerinden gelmeye devam eder çünkü Almanlar geminin varlığından haberdar olmuştur.

Gidilebilecek başka bir rota olmadığını bilen Alman Hükümeti Türkiye ile irtibata geçerek, geminin İstanbul Boğazı’ndan geçirilmemesini ister. Türkiye Cumhuriyeti II. Dünya Savaşı’nda tarafsız ülke konumundadır ve boğazlardan yalnızca savaş gemilerinin geçmesini kısıtlar. Struma ise bir savaş gemisi değil ticaret gemisidir. Bu sebeple Türkiye Almanya’nın isteğine karşılık gemiye müdahale edilmeyeceği bildirir. Struma 15 Aralık günü İstanbul’a ulaşmayı başarmış olsa da Sarayburnu açıklarında motoru yine arıza verir ve buraya demir atar. Almanya bu kez liman idaresine gemide salgın hastalık olduğunu (dizanteri) ve yolcuların karaya çıkarılmaması gerektiğini bildirir.

Türkiye tarafsız ülke konumunda, bu tür hassas konulardan uzakta durmaya çalışırken bir krizin ortasında kalır. Almanya, Romanya ve Britanya ile bürokratik bir hal alan bu krizi çözmek için diplomatik bağlantılar kurmaya çalışsa da müzakereler sonuç vermez. İngiliz Hükümeti yolcular için çıkarılacak olan Filistin vizesi işlemlerinin uzun süreceğini belirterek Türkiye’yi oyalar çünkü benzer şekilde İngiliz Hükümeti de geminin İstanbul’dan geçmesini istemez çünkü o dönemde yönetimi altında olan Filistin’e gerçekleşecek Yahudi göçü Britanya’nın Filistin üzerindeki yönetimini zorlaştıracaktır. Diğer bir ifadeyle Filistin’deki Arapların ayaklanma ihtimali ile Britanya bölgedeki istikrarın sarsılmasından endişe eder. Geminin motorunun onarılıp Filistin yolculuğuna devam etmesi için Türkiye’nin yaptığı teklifi geri çeviren Britanya, geminin Romanya’ya geri dönmesinde herhangi bir sakınca olmayacağı cevabını yollar. Romanya ise Almanların etkisi ile gemiyi geri kabul etmeyeceğini kesin bir dille bildirir. Kışın dondurucu soğuğunda denizin ortasındaki umutsuz bekleyiş böylece başlar.

Türkiye’nin Yaklaşımı

Genç Türkiye Cumhuriyeti kendisine zor yeten ekonomik koşullar sebebiyle Ağustos 1938’de, dünyada artan Yahudi göçlerinden etkilenmemek için 2/9498 Sayılı bir kararname çıkartır. “Tebaası oldukları devlet arazisinde yaşama ve seyahat bakımından baskılara tabi tutulan Musevilerin, bugünkü dinleri ne olursa olsun, Türkiye’ye girmeleri ve ikametleri yasaktır.” ibaresi yer alan kararname ile yolcuların Türkiye’ye sığınması imkansızdır.

Diğer taraftan Struma’dan önce Türkiye benzeri bir durumu iki kere daha tecrübe etmiştir. Avrupa’daki giderek yayılan antisemitizmden kaçan 860 Yahudi “Parita” isimli bir gemi ile 1939 yılında İzmir Limanı‘na yanaşarak içindekileri indirmek ister. Bunu kabul etmeyen Türk Hükümeti gemiyi, açık denize kadar refakat ederek, kendi sularından çıkartır. 1940 yılında da benzer şekilde Köstence Limanı’ndan kalkan ve 40 kişilik kapasitesine karşılık içerisine 340 Yahudiyi alan “Salvador” isimli gemi İstanbul’a sığınma talebinde bulunur. Yetkililer talebi reddedip gemiyi limandan çıkarır. Silivri açıklarında fırtınaya yakalanan gemi batar ve 219 kişi yaşamını yitirir. Kurtulanların bir kısmı Bulgaristan’a bir kısmı ise Filistin’e gönderilir. Bulunan cesetler ise Silivri’deki Yahudi mezarlığına gömülür.

“Türkiye başkaları tarafından arzu edilmeyen insanlar için vatan hizmeti göremez.” 

-Dönemin Başbakanı Refik Saydan, AA.

Türkiye tarafsızlığını korumaya çalıştığı için Yahudilerin sığınmacı olarak gelecekleri bir ülke olarak görünmek istemez ve o dönemdeki politikası oldukça açıktır. Buna rağmen Almanya’nın izin vermesi ile bu yolcuları karaya alabileceğini bildirir. Almanya ise buna müsaade etmez. Kararname doğrultusunda gemiden kimsenin inmesine izin verilmez.  Fakat dönemin başbakanı olan Refik Saydam’ın sert açıklamaları manşetleri doldurmaya başlar.

Eşit(siz)lik Meselesi

“… Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti’nin, bu trajedi esnasında yaşanan acı olayları hafifletmek ya da dindirmek adına gücü dahilinde elinden gelen her şeyi yaptığının tanığıdır. Ayrıca, İstanbul Yahudi Cemaati Başkanı Hanry Soriano, İstanbul Deutsche Bank eski yöneticilerinden Edmond Golberg ve Simon Brod, Rifat Caroco, Daniel Angel ve diğer pek çok Yahudi, İstanbul Belediyesi sağlık departmanı, Türk Kızılay teşkilatı, yolcuların gereksinimlerini karşılamak için büyük gayret ve ilgiyle çalıştılar. Geminin kalışı esnasında gösterdikleri konukseverlik ve yolcuların Filistin’e kabulü için yabancı hükümetlerle gerçekleştirdikleri temaslar nedeniyle, hükümet yetkililerine minnettarlığımızı açıkça ifade ederiz”

-Türkiye Yahudisi Avram Galanti, OdaTv

Gün geçtikçe gemideki gıda ve su stokları zamanla tükenir. Kışın zorlu koşulları peşi sıra salgın hastalıkları da beraberinde getirir. İlaç bulamayan yolcular gemiye “Bizi Kurtarın!”, “S.O.S” yazılı çarşaflar asmaya başlarlar. 72 gün boyunca denizin ortasında kaderine terk edilen gemiye her gün Türkiye’deki Yahudi cemaatinin ve Türk Kızılayı’nın yardımlarıyla yiyecek taşınır. Onların yardım çığlıklarına el uzatmak isteyen İstanbul’da yaşayan Yahudiler ve hatta gemidekilerin akrabaları yardım götürmek isteseler de buna izin verilmez.

“… Ben ne olduğunu bilmiyordum. O zaman 9 yaşında kadardım ve annemin teyzesi ağlayarak geldi… Ben anlamıyordum. Sonra ertesi günü annem bana birazcık çıtlattığında, teyzemin yeğeni Bulgaristan’dan bir gemiye binmişler birçok kişiyle ve bizim denizde gemide duruyor ve çıkamıyorlar diye. Ben de duyuyorum ki okul dönüşü ‘ben biskochos yapayım’, öbürü dedi ‘borekas yapayım.’ Teyzem dolma yaptı ve gitti. ‘Nereye gidiyor anne?’ ‘Balıkçılara gidiyor.’ Balıkçılar tekneyle ayrılacaklar Ortaköy’den ve gemiye bindirecekler bu yiyecekleri birçok kişiyle beraber. Sonra gene geldi teyzem borekaslarla, bırakmamışlar vermeye. Yengemin babası, onun da kayığı vardı. Ben dedi bunları yılmayacağım, her gün gideceğim dedi… Epey zaman geçmiş teyzem dedi ki ‘artık gemi kalktı, yeğenimi göremedim ve gemi gitti.’ Ertesi günü teyzem geldi ki dövünüyor. ‘Gemi battı.’ Niye battı? ‘Gemiyi batırdılar.’ …”

-Seferad Anne Struma Faciasını Anlatıyor, Yossi Yusuf, Youtube

Kanaması bulunan ve karaya çıkartılmak zorunda kalınan Madeea Solomonovici isimli hamile bir kadın dışında diğer yolcular bu gemiden yalnızca cevapsız kalacak olan yardım çağrılarında bulunabilir. Hamile kadın Balat’taki Or-Ahayim Musevi Hastanesi‘ne kaldırılsa da durumu hakkında bir daha resmî bir açıklama yapılmaz.

Bazılarının daha eşit yaşadığı bu dünyada elbette ki gemide de bazı eşitler daha ayrıcalıklıdır. Bu anlamda ABD, gemide bulunan Martin Segal ve ailesi (eşi Elvira ve oğlu Alex) için devreye girer. Standard Oil Company Of New York isimli petrol şirketinin Romanya sorumlusu olan Segal için Türkiye’den el uzatan kişi ise aynı şirketin Türkiye sorumlusu olan ünlü iş insanı Vehbi Koç olur. Filistin vizesi bulunan Segal ve ailesi gemiden çıkartılır.

Harcanan İnsanlık

“Gidecek bir yerimiz de yoktu, bizi bir yere götürecek makinelerimiz de… Sonumuzun geldiğini hissetmeye başladık. O son da ertesi günün ilk saatlerinde geldi. Büyük bir patlama oldu. Yattığım yer olan güvertenin altındaki ranzadan havaya uçtuğumu hissettim ve kendimi buz gibi suların içinde buldum.”

-David Stoliar’ın hayatının son yıllarında verdiği kısa röportajı, Bianet

Gemi kaptanına 23 Şubat 1942’de Köstence’ye geri dönmesi gerektiği bildirilir ancak gözden kaçan bir nokta vardır. Struma hareket edemez çünkü motorları bozuktur. Ankara Hükümeti ise savaş şartları sebebiyle geminin artık İstanbul’da kalamayacağını bildirerek Struma’nın Şile açıklarına çektirilmesine karar verir. Çapa sistemi çalışmayan geminin çapa zincirleri kesilerek bir römorkör ile Karadeniz açıklarına çekilir. Motoru olmayan ve çapası olmadığı için demir atamayan gemi akıntıyla sürüklenmeye başlar. 24 Şubat sabahı ise Struma 103’ü çocuk, 769 kişiyle beraber Şile açıklarında, uluslararası sularda bir Sovyet denizaltısı olan SC-213 tarafından torpillenerek batırılır.

Sonrasında Yaşananlar

Olaydan sadece iki kişi sağ çıkar. Onlardan biri Türk balıkçı kayığı tarafından kurtarılan 20 yaşındaki David Stoliar isimli bir gençtir. Diğeri ise Ivanof Diko isimli geminin ikinci kaptanıdır ancak bir tahta parçasına tutunarak hayatta kalmaya çalışan Diko, deniz suyunun soğukluğuna daha fazla dayanamayarak kendini akıntıya bırakır.

Yolculuğu düzenleyenlere 1942 yılında ölüme sebebiyet vermekten Romanya’da yargılama süreci başlatılsa da geminin batma sebebinin bir denizaltı olması nedeniyle beraat kararı verilir. Gemiye verilecek geçiş izniyle bölgedeki politikasını ve gücünü kaybedeceğini düşünen Britanya istikrarı korumak adına bu kararı almış olsa da Büyük Britanya’nın Sömürgeler Bakanı (Secretary of State for the Colonies) Lord Moyne (Walter Edward Guinness, daha sonra Lord Moyne olarak tanınmıştır) Struma faciasındaki tutumu ve katı göç politikası nedeniyle 1944 yılında bir suikast sonucu öldürülür.

Ve Gerçekler…

Almanların gemiyi batırmadıklarına yönelik açıklamaları, kurtulan genç Stoliar’ın İsrail Devleti kurulduktan sonra verdiği bir demeçte gemiyi Türk gemisinden atılan bir torpilin batırdığını iddia etmesi ve dönemin başbakanı Refik Saydam’ın sert demeçleri, 1942 ile 1960 yılları arasında Struma Gemisi’ni Türkiye’nin batırdığına yönelik iddialara sebebiyet verdi. Gerçekler ise 1960 yılında gün yüzüne çıktı.

“24 Şubat 1942 sabahı Teğmen Denejko ve Siyasi Komiser Rodimatzav komutasındaki SC-213 denizaltısı, 7 bin ton ağırlığında ve korumasız vaziyetteki düşman gemisi Struma’ya rastladı. Denizaltıdan 1118 metreden atılan torpido hedefini vurdu ve gemiyi batırdı. Harekât sırasında Astsubay Başçavuş Çernov, takım komutanı Çavuş Nusov ve torpido operatörü Er Filtov üstün cesaret örneği sergilemişlerdir.”

-Sovyet Arşivleri

Denizaltılar ile ilgili yapılan arşiv araştırması sırasında o zamanın kayıtlarına ulaşıldı. Arşiv kayıtlarında açık bir şekilde Sovyetler Birliği’ne ait SC-213 denizaltısının 24 Şubat 1942 tarihli arşivinde Struma Gemisi’nin 1118 metre mesafeden vurulduğu ve ayrıca düşman gemisini batırdıkları için askerlerin aldıkları takdir belgesi de arşivlerde yer almaktaydı. Aynı kayıtlarda “Çankaya” isimli bir Türk kargo gemisini batırdıkları da yazılıydı. Arşiv çalışması ortaya çıkana kadar hiçbir şekilde olayla bağlantısını dile getirmeyen Sovyetler Birliği, durumun anlaşılması sonrasında yaşanılan bu olayın planlı olmadığını, Karadeniz’de o dönemde birçok mihver kuvvetlerine ait geminin torpillendiğini açıkladı ve özür diledi.

Kaynakça

• Nommaz, Aaron. Vicdanları Sorgulatan Hikâye Struma. Genç Destek Yayınları, 2019.
• Kakınç, Halit. Struma: İstanbul Açıklarında 72 Gün Boyunca 769 Yahudi’nin Dramı!. Destek Yayınları, 2012.
• Akdoğan, Hasan. Struma – Karanlıkta Bir Ninni. Eksik Parça Yayınları, 2019.
• Livaneli, Zülfü. Serenad. Doğan Kitap,2011.
• Hayatını Kaybeden Kişilerin Detaylı Kimlik Bilgileri. Web. 26.07.2025.
• Seferad Anne Struma Faciasını Anlatıyor. Yossi Yusuf. 26.07.2025. Youtube.
• “Struma’nın Son Tanığı”. Gökhan Karakaş. Milliyet. Web. 2012.
• “Ölüm Gemisi Struma”. Denizcilikbilgileri.com. Web. 26.07.2025
• “Struma”. Türk Yahudileri. Web. 26.07.2025.
• “Türkiye’ye Sığınan İki Yahudi Gemisinin Akıbeti Türkiye’ye Sığınan İki Yahudi Gemisinin Akıbeti”. Hüsnü Gürbey. Agos. Web. 2023.
• “Struma’dan Bugüne Mülteci Politikaları”. Altust.com. Işıl Demirel. Web. 2020.
• “İşte Struma Olayı’nın Gerçek Yüzü”. Odatv. Web. 2023.
• “Struma Seferi”. Holokost Ansiklopedisi. Web. 26.07.2025.
• Gazete Arşiv Araştırmaları. Web. 26.07.2025.
• Kapak Görseli