Aslen İranlı olan Siah Armajani (1939-2020) altmış yıl boyunca Amerika Birleşik Devletleri’nde sanat, felsefe, bilim ve mimarlık arasında köprü kuran aktivist bir sanatçı olarak yaşamıştır. Sanatında felsefe eğitimini, Fars kaligrafisini ve Fars şiirlerini, soyut dışavurumculuğu, Amerikan yerel mimarisini ve Rus konstrüktivizmini ve felsefeyi birleştirmiş. Aynı zamanda onun sanatı sivil katılımın sınırlarını aşarak şiirsel kamu müdahalelerine dönüşmüştür. Amerikan Demokrasisi Bağlamında Kamusal Heykel Manifestosunda belirttiği gibi;
“Kamusal sanatta sanat, soylu bir sanat değil, misyoner bir sanattı.”
İlk Dönemleri
1939’da İran’da doğan Siah Armajani’nin kariyeri 1950’lerin sonunda felsefe okurken başlamıştır. 1953’te ABD’nin İran Başbakanı Muhammed Musaddık’a düzenlediği organize darbe ortamında Siah Armajani hem bir sanatçı hem de demokrasi yanlısı bir aktivist olarak tavrını belirtmekten hiç korkmuyordu. Ancak bir süre sonra Armajani aktivizmi nedeniyle tehdit altında olduğundan dolayı Amerika Birleşik Devletleri’ne gitti. Burada sanat ve felsefe eğitimini tamamladı. Politik tavrını hiçbir zaman kaybetmeyen sanatçı 2018’de verdiği bir konferansta “Açık ya da gizli bir şekilde yaptığım her şey politiktir” diyordu.
Siah Armajani, ilk eserlerinden birinde babasının gömleğini tuval olarak kullanmıştı. Gömleğin üzerine yaptığı babasını koruyan dualarmış gibi görünen Farsça kelimeler ve semboller, İslam sanatı ve mimarisinde kullanılan motiflere bir göndermeydi. Ayrıca bu pasajlar 1950’lerde Tahran’daki siyasi yeraltında kullanılan propaganda broşürlerinden de ilham almaktaydı.
Siah Armajani; Jackson Pollock, Willem de Kooning ve diğer Soyut Ekspresyonistlerin anıtsal eserleriyle tanıştıktan sonra ilk büyük ölçekli resimlerini yapmaya başlamış. 1962’de Walker Sanat Merkezi’nin Resim ve Heykel Bienali için “Prayer” ve “Prayer for Sun“ adlı iki eser sunmuştur. İlk bakışta bu resimler tamamen soyut resimler gibi görünse de detaylar incelendiğinde Farsça kelimelerden oluştuğu açıkça görülüyordu. Bu kez hat sanatı Soyut Ekspresyonizm ile buluşmuştu.
Sanat, Mimari ve Felsefenin Buluştuğu Nokta: Armajani
Resim yapmak Siah Armajani’ye -kendi deyimiyle- “yeterli gelmiyordu”. Ona göre resim ve heykellerde doğrudan halka ulaşamayan, tercüme edilemeyen veya doğrudan ifade edilemeyen bazı fikirler vardı. Siah Armajani için mimarlık ise topluma doğrudan temas eden bir sanattı. Dolayısıyla mimarlık onun için bir devrim aracı haline geldi. Enstalasyon da mimariyi eleştirel bir sanata dönüştürebileceği bir yöntemdi.
Bir yandan mimarlıkla topluma dokunmak isteyen Siah Armajani bir yanda da tüm eserlerini düşünürlere, bilim insanlarına, sanatçılara ve şairlere adıyordu.
- Khlebnikov’un “Geleceğin Şehri”,
- Mimar Bruno Taut ve Scheerbart’ın Ekspresyonizmi,
- Fibbonacci’nin matematiksel keşfi,
- Mimar Venturi’nin postmodern yaklaşımları,
- Tatlin’in ütopik anıtı,
- Kandinsky ve El Lissitzky’nin Bauhaus‘u,
- Whitman’ın ve Ahmad Şamlu’nun şiirleri ve yazıları,
- Hegel, Nietzsche, Derrida, Adorno ve Heidegger ‘in fikirleri ve dahası Armajani’nin eserlerinde yeniden hayat bulmuştur.
Kamu Heykelleri olarak Armajani’nin Köprüleri
Siah Armajani, 1960’larda mimarlık aşkı ve Heidegger’in de etkisi ile köprüler tasarlamaya başlamış. 1968’de Martin Heidegger’in “İnşa Etmek, İskân Etmek, Düşünmek” adlı makalesinden ilham alan “First Bridge” isimli köprü fikrini hayata geçirmiştir. Köprü onun için, mekân olmayandan bir mekân yaratan, insanın var olabileceği bir mekân yaratan bir tür meskendi. Köprü, bir barış alanıydı. Köprü, Heidegger’in dörtlü olarak vurguladığı dünyayı yaratıyordu: yani köprü, “yeryüzünde” ve “gökyüzü altında” kurduğu mahalle ile “hem tanrıların huzurunda kalmayı” ve hem de “insanların birbirleriyle birlikteliğine ait olmayı” sağlıyordu.
Siah Armajani’nin 1970’te Walker Sanat Merkezi’nin bir açık hava sergisi için tasarladığı “Bridge Over Tree“ adlı eseri; bir ağacın üstüne kullanışlı olmayan bir merdiven sunmaktaydı. Tasarım çevre aktivistlerinin tepkisiyle karşılaşsa da, o doğa için köprünün fonksiyonelliğini bertaraf etmişti. Aynı zamanda Heidegger’in “dünyada sadece var olmanın dahi bir eser üzerinde etkisi olduğu ve bir yapının yerleşim, konum, fiziksellik veya boyuttan yoksun olarak da var olduğu” yönündeki fikirlerini yeniden ele almıştı.
1988’de yapılan Irene Hixon Whitney Köprüsü ise Türkiye’de alışık olduğumuz köprülerin aksine yürüyerek veya bisikletle erişilebilen bir köprüydü. Bu köprü Armajani için aşağısında ulaşım ağları, yukarısında ise gökyüzünü barındıran bir mahalleydi.
Siah Armajani’nin “Gazebo for Two Anarchists” adlı serisindeki köprüvari yapıları ise tahakküme karşı gelen herkese ithaf edilmişti. Yapı, içerisinde iki anarşisti barındıracak şekilde kurgulanmıştı. Konfordan uzak, kafesli yapısıyla hapsedilmeyi akla getirirken, pitoresk bahçelerin geleneksel çardağına benzer tasarımı ile bu yorumu yalanlıyordu. Yukarıdaki resimdeki örnekte, birbirinden ayrı, ancak köprüyle birbirine bağlanan iki uçtaki çardaklar, anarşist kardeşleri simgeliyor. Her çardağın içinde kral tahtlarını ve elektrikli sandalyeleri temsil eden kolçaklı büyük bir sandalye bulunuyor. Kardeşlerse bir iletişim eylemi yaparak köprü aracılığı ile birbirleriyle yüzleşiyorlar. Arajmani doğal çevreyi demokrasinin doğası üzerine meditasyon yapılacak bir alan haline getiriyor.
Son Dönem Eserlerinde Hüzün
Siah Armajani ilerleyen yaşlarında göçmenlik, savaş, ayrım gibi konuları eserlerinde apaçık işledi. Ancak bu eserlerde daha az ütopik, daha fazla karanlık ve hüsrana uğramış, ağıt dolu, düşünceli bir hal vardı. Picasso‘nun Guernica tablosundan esinlenen ve Irak Savaşı’na tepki olarak yaptığı anıtsal bir heykeli Fajullah (2004), onun yaşanan vahşete karşı yaktığı bir ağıttı. Sallanan at, mobilyaların kalıntıları ve evin çökmekte olan yapısı, ampul ve kesik alevler…
Derrida ve Dufourmantelle‘nin konukseverlik etiği üzerine yazdıkları “Of Hospitality” adlı eserlerinden ilham alan “Seven Rooms of Hospitality” adlı sergisiyle Siah Armajani, ABD ve Avrupa’daki mülteciler ve göçmenler için istikrarsız ve ölümcül durumlar yaratan milliyetçi, göçmenlik karşıtı politikaları eleştirdi.
Siah Armajani’nin “Mezar Serisi”ndeki (1972–2014) eserleri ise hem memleketi Tahran’a özlemini hem de daha sonra yerleştiği Minneapolis’e sevgisini yansıtıyordu. Yukarıda görülen Minneapolis’in yerel mimarisini yansıtan “Written Minneapolis” tablosu Farsça kelimelerin birleşmesinden meydana gelmektedir.
Armajani’nin “Murder in Tehran” adlı eseri ise İran’daki 2009’daki protestolarda kadınların yaptığı fedakarlıkları takdir etmekteydi. Eser İranlı Ahmed Şamlu’nun şiirini de içermektedir.
Siah Armajani’nin Adorno’nun “Sürgün Düşleri” ve Giacometti’nin “Sabah saat 4’te Saray” adlı eserlerinden ilham alan enstalasyonları da onun felsefesi ve sanatını temsil eden son dönem eserlerindendir.
Yaşam boyu aktivist olarak Siah Armajani, her zaman bir mesaj taşıyan sanatını bizlere bırakarak 2020’de vefat etmiştir. Bugün onun köprüler metaforu tüm insanlığı birbirine bağlıyor. Onun mimarlığa yaklaşımı paranın biçimlendirdiği bir işlevsellik uğruna feda olan mimarlığı yeniden düşünmemizi sağlıyor. Onun sanatı herkesi kucaklıyor. Onun felsefesi 2020lerin alelade içerik yazılarından ziyade, yıllarca üzerinde düşünülmüş nesnel, elle dokunulur, ebedi bir bilgi uzantısı haline geliyor…
Siah Armajani‘nin mirası hala tüm ötekilerin savunmasını yapmaya devam ediyor.
Kaynakça:
- Davies, Clare ve Sung, Victoria. “Siah Armajani: Follow this Line.” Amerika Birleşik Devletleri, Walker Art Center, 2018.
- Walker, Caryn Faure. “Exhibitions: Reviews-Siah Armajani.” Art Monthly (Archive: 1976-2005) 182 (1994): 38.
- Armajani, Siah, et al. “The Exuviae of Visions: Architecture as a Subject for Art.” Perspecta, 18, 1982, ss. 67–107.
- Miles, Valerie. “Siah Armajani: Building the Bridge of Revolution and Exile“, 30 s.
- Sung, Victoria. “A Builder in Search of Home: Remembering Siah Armajani (1939–2020). 2020. Erişim tarihi: 25.05.2024.
- McGrath, K. “Siah Armajani Restages His Seminal Political Work at the Base of the Brooklyn Bridge“. Architectural Digest, 2019. Erişim tarihi: 25.05.2024.
- Storm King Art Center. “Siah Armajani: Gazebo for Two Anarchists: Gabriella Antolini and Alberto Antolini, 1992.” Erişim tarihi: 20.05.2024.
- Walker Art Center. “Ashbery on the Bridge: Poetry in Public Space.” Erişim tarihi: 25.05.2024.
- Walker Art Center. “Public Sculpture in the Context of American Democracy: A Manifesto by Siah Armajani.” 2018. Erişim tarihi: 22.05.2024.
- The Metropolitan Museum of Art. “Siah Armajani: Fallujah 2004.” Erişim tarihi: 25.05.2024.
- Pavka, Evan. “Remembering Siah Armajani (1939-2020): An Artist Who Bridged Public Art, Politics and Architecture.” Azure Magazine, 2020. Erişim tarihi: 25.05.2024.
- The Menil Collection. “Curator Talk: Irene Shum on Siah Armajani’s Written Minneapolis (The Last Tomb).” 2020. Erişim tarihi: 24.05.2024.
- Lannan Foundation. “Siah Armajani.” Erişim tarihi: 25.05.2024.
- Cotter, H. “Siah Armajani: The Tomb Series.” The New York Times, 2014. Erişim tarihi: 22.05.2024.
- MutualArt. “Siah Armajani: Murder in Tehran.” 2009. Erişim tarihi: 25.05.2024.
