“Hangi varlık sabah dört ayak üstünde, öğlen iki ayak üstünde ve akşam üç ayak üstünde yürür?”
Sfenks, bilmeceleriyle ünlü ve onların doğru cevabını vermeyen herkesi yiyen bir yaratık olarak bilinir. Sfenks’in MÖ 4,500 yıllarında inşa edildiği ve Mısır’ın en eski dev yapısı olduğu düşünülür. Doğuya bakacak şekilde inşa edilmiştir, her gün yükselen güneşle aynı hizada olması Sfenks adına önemli bir detaydır. Bu onun güneş tanrısına olan bağlılığını temsil eder.
Sfenks Nedir?
Sfenks; Mısır, Asya ve Yunan mitolojisinde önemli bir mitolojik unsurdur. Eski Mısır’da Sfenks erkek başlı, aslan gövdeli bir koruyucuydu. Kutsal bir yaratık olarak görülerek tapınakların iki yanına da koruyucu olması adına yerleştirilirdi. Yunan geleneklerine göre ise adı Sphingo yani yırtıcı, vahşi bir canavar olarak görülen kadın başlı, aslan gövdeliydi. Ayrıca bu canavarın bir yılan kuyruğu ve kanatları da vardı. Efsanelere göre sorduğu bilmeceleri doğru cevaplayamayanları yutardı. Bir adı da ‘Harmakis’ olan Sfenks, doğan güneşi ve Firavun adına yeniden doğuşu simgeler.
Sfenks’in Korkunç Bilmecesi
Yunan Mitolojisine göre, Sfenks Thebes‘in dışında oturdu ve bu bilmeceyi geçen tüm gezginlere sordu. Gezgin bilmeceyi bilemezse Sfenks onu öldürecek, bilirse de Sfenks kendini yok edecekti.
Efsaneye göre Oidipus, soruyu doğru bilen ilk kişiydi. Oidipus‘a kadar kimse doğru cevabı bilememişti. Ona bilmeceyi doğru bilmesine karşı prensesin eli sözü verilmiştir. Oidipus, bilgeliğiyle ünlü olduğu için bilmecenin cevabını kolaylıkla bulmuştur.
Bilmece; “Hangi varlık sabah dört ayak üstünde, öğlen iki ayak üstünde ve akşam da üç ayak üstünde yürür?”
Cevabı ise sabahları yani bebekliğimizde dört ayağımızla emekleyerek yürümemiz, öğlen iki ayak yaşamın çoğunu dik yürümemiz ve son olarak akşam üç ayakla yaşlanınca baston kullanarak yürümemiz yani insandır.
Sfenks bu cevaba o kadar sinirlendi ki, kendini yüksek bir kayadan atarak hemen intihar etti.
Ancak Sfenks için Oidipus’un çözmesi gereken tek bilmece bu değildi. Sophocles‘in oyununda, muhtemelen hikayenin en ünlü yeniden anlatımında, sadece bu bilmeceden bahsedilmiştir, ancak Oidipus hikayesinin bazı versiyonlarında onun çözmesi gereken ikinci bir bilmece daha vardır.
“İki kız kardeş vardır: biri diğerini doğurur, o da ilkini doğurur. Bunlar nedir?”
Oidipus’a göre bu bilmecenin cevabı da gayet basittir, gündüz ve gece diyerek kolayca cevaplamıştır.
Sfenks’in Bilinen Kısa Tarihi
Sfenks hakkında en yaygın ve kabul edilen teori, heykelin Firavun Khafre (MÖ yaklaşık 2603-2578) için dikildiğini öne sürüyor. Ayrıca Sfenkslerin üzerindeki aşınmaların sebebinin hava durumundan çok su etkisiyle oluşması Sfenkslerin, Büyük Tufan dönemine de şahit olduğuna dair iddiaları güçlendiriyor.
Hiyeroglif metinler, Khafre’nin babası Firavun Khufu’nun Giza’da ki üç piramidin en eskisi ve en büyüğü olan Büyük Piramidi inşa ettiğini anlatmaktadır. Firavun olduğunda Khafre, babasınınkinin yanına kendi piramidini inşa etti. Khafre’nin piramidi Büyük Piramit’ten 10 fit daha kısa olmasına rağmen, Büyük Sfenks ve diğer heykelleri içeren daha ayrıntılı bir kompleks ile çevrilidir. Sfenks’in yüzündeki kırmızı pigment kalıntıları, heykelin boyanmış olabileceğini düşündürüyor.
Thutmose IV’ün Rüyası
Büyük Sfenks’in heykeli, Eski Krallık’ın sonunda çöl arka planında solmaya başladı ve bu noktada yüzyıllarca görmezden gelindi. Zaman geçtikçe heykele daha az ilgi gösterildi ve birkaç yüzyıl sonra çöl kumları Büyük Sfenks’i boynuna kadar kapladı. Efsaneler, ziyaretçilerin bilgelik aramak için kulaklarını heykelin dudaklarına bastıracağını iddia ediyor. MÖ 1400 civarında, bir Mısır prensi avlanmak için Sfenks’in gölgesinde dinlenmeye geldi.
Uyurken Sfenks’in, kumu temizlemeye söz verirse ağabeylerinden önce kendisini Mısır’ın hükümdarı yapacağını söylediğini duydu. Prens uyandığında anlaşmayı sürdüreceğine yemin etti. Tabii ki, hikaye devam ederken tahta Firavun Thutmose IV olarak yükseldi ve heykeli çabucak ortaya çıkardı.
Tarihçiler, Thutmose IV’ün cinayeti örtbas etmek için rüyayı uydurduğuna inanıyor. Thutmose, tacı alabilmek için kardeşini öldürttü. Mısır halkı, Thutmose’u kişisel kazanç için öldürmeyi affedemeyebilirken, tanrıların isteği gibi görünüyorsa bunu görmezden gelebilirdi.
19.yüzyıla gelindiğinde, Avrupalı arkeologlar Mısır anıtlarına yakından bakmaya başladıklarında heykel yeniden boynuna kadar kumla kapandı. Heykeli ortaya çıkarmak ve onarmak için çabalar 20.yüzyılın başlarında yapılmıştır. Koruma çalışmaları günümüzde de devam etmektedir.
Sfenks’in Bahsedilen Gizli Geçitleri
Sfenks’i çevreleyen geçitlerin ve gizli odaların söylentileri vardır ve son restorasyon çalışmaları sırasında birkaç tünel yeniden keşfedilmiştir. Heykelin arkasına yakın olan biri, yaklaşık dokuz metre boyunca heykelin içine doğru uzanır. Bir diğeri, başın arkasında kısa bir çıkmaz şafttır. Kuyruk ve patiler arasında ortada bulunan üçüncüsü, görünüşe göre 1920’lerde restorasyon çalışmaları sırasında açılmış ardından tekrar kapatılmıştır.
Bu tünellerin orijinal Mısırlı tasarımcılar tarafından mı yapıldığı, yoksa daha sonraki bir tarihte heykelin içine mi oyulduğu bilinmiyor. Birçok bilim insanı, bunların eski hazine avı çabalarının sonucu olduğu kanısında. Florida Eyalet Üniversitesi, Waseda Üniversitesi (Japonya) ve Boston Üniversitesi tarafından yapılan araştırmalar, Sfenks çevresinde “anomaliler” buldu. Şimdi birçok bilim insanı, Sfenks’e giden gizli geçitlerin ve odaların olanaklarını gördü. Bunlar odalar veya geçitler olarak yorumlanabilir, ancak faylar veya kaya yoğunluğundaki değişiklikler gibi doğal özellikler de olabilir. Heykeli korumakla görevli Mısırlı arkeologlar, boşlukların gerçekten var olup olmadığını öğrenmek için Sfenks yakınlarındaki doğal kayayı kazma veya delme tehlikesinden endişe duyuyorlar.
Bunca çalışmaya rağmen Büyük Sfenks hakkında çok şey bilinmiyor. Eski Krallık’ta veya herhangi bir yerde hakkında bilinen bir yazıt bulunmamaktadır.
Yani aslında Sfenks’in bilmecesi hala devam ediyor diyebiliriz.
Kaynaklar
- Lee Avis. “Sfenks’in Bilmecesi: Çözülmemiş Antik Bir Gizem”. Mysteries Unsolved. Avis Lee, 28 Ocak 2022. Sfenks bilmecesi: Çözülmemiş antik bir gizem | Mysteriesrunsolved . 4 Eylül 2022 tarihinde erişildi.
- Deniz Neriman. ” Sırlarla Beslenen Gizemli Yaratık Sfenks”. Arkeorehber. Neriman Deniz, Ocak 2016. sırlarla beslenen gizemli yaratık sfenks-arkeorehber (arkeorehberim.com) . 4 Eylül 2022 tarihinde erişildi.
- Temür Akın. “Girit- Minos ve Miken Sanatında Sfenks”. DergiPark Akademik. Akın Temür, 1 Mart 2010. GİRİT-MİNOS VE MİKEN SANATINDA SFENKS (dergipark.org.tr) . 4 Eylül tarihinde erişildi.
