Cumhuriyet Dönemi ile beraber Türkiye’de evrensel mimarlık ve ulusal mimarlık arasında bir denge arayışı söz konusu olur ve bu inişli çıkışlı dönemin en önde gelen isimlerinden biri Sedad Hakkı Eldem’dir. Yapı tasarlamanın yanı sıra Anadolu mimarisini araştırmaya ve anlamaya önem veren Eldem’in düşünceleri kimi çevrelerce doğru bulunmamış ve tartışma ortamı oluşturmuştur. Mimarlık hayatına 1928’de atılan ve 1988’de vefat edene kadar yapılardan kitaplara birçok esere imza atan mimarın yaşamı Cumhuriyet Dönemi Mimarisi konusunu anlamak isteyenler için önemli bir kaynak sunar.
Sedad Hakkı Eldem Kimdir?
Sedad Hakkı Eldem’in yapılarını ve kitaplarını incelerken hepsinin altında büyük bir bilgi birikiminin olduğunu görürüz. Bu birikimde içine doğduğu çevrenin büyük bir etkisi vardır. Babası İsmail Hakkı Bey’in görevinden ötürü çocukluğunda farklı ülkeleri deneyimleme imkânı bulan Eldem, okul hayatına Cenevre’de başladıktan sonra orta öğrenimini Münih’te tamamlar. 1924 yılında İstanbul’a döner ve Sanayi-i Nefise Mektebi’ne girer. O dönemde Ankara’da Ziraat Bankası’nı inşa eden Giulio Mongeri’nin öğrencisi olur ve stajını da hocasının yanında yapar. Erken Cumhuriyet Dönemi’nin ve Sanayi-i Nefise Mektebi’nin önemli isimlerinden olan Mongeri, Eldem’in meslek hayatı için önemli yapı taşlarından biridir. 1
Sanayi-i Nefise Mektebi’nde aldığı eğitimin üstüne yurt dışına çıkarak 4 yıl boyunca da Paris ve Berlin’de eğitim alır. Devlet bursuyla gittiği yurt dışında birçok farklı deneyim yaşar. Auguste Perrat ve Le Corbusier’nin yanında çalıştıktan sonra 1932’de Türkiye’ye geri dönerek Güzel Sanatlar Akademisi’nde öğretim üyeliği görevini üstlenir. Farklı coğrafyalarda 12 yıl süren eğitim hayatı onun ileride yapacağı yapıları ve düşünme tarzını büyük ölçüde şekillendirir. Hem öğrenmeyi hem de öğretmeyi seven mimar 1978 yılına kadar Güzel Sanatlar Akademisi’nde ders vermeye devam eder. Birbirinden farklı birçok derse girer, kürsülerde görev alır. Emekli olduktan sonra da vefat ettiği 1988 yılına kadar Güzel Sanatlar Akademisi’nde “atelye profesörü” unvanıyla görev yapar. Tabii dolu dolu geçirdiği hayatını birkaç paragrafa sığdırmak mümkün değildir ancak incelediğimiz her eseri onu anlamamız için bir kapı aralar.
Türk Evi Çalışmaları
Sedad Hakkı Eldem denince birçoğumuzun aklına Türk Evi hakkında yaptığı çalışmalar gelir. Henüz öğrencilik yıllarında başlayan araştırmaları onu Anadolu’nun farklı farklı yerlerini gezmeye ve gezerken keşfettiği yapıları resimlendirmeye yönlendirir. İlk başlarda suluboya tekniğiyle daha az detaylı perspektif çalışmaları yapar, bu çalışmalarda plan ve cephe çözümlemelerine girişmez. 1928’te Berlin’e gittiğinde de Türk Evi çalışmalarına devam eder ve orada çalışmaları bir süre sergilenir. Oluşmaya başlayan birikimi modern bir Türk Evi’nin nasıl olması gerektiğine dair sorgulamalar yapmasına neden olur. 50 yıldan uzun bir süre boyunca bu konu hep gündeminde olur ve araştırma yapmayı hiç bırakmaz. Türk Evi’nin ve aslında daha geniş perspektifte “Türk Sivil Mimarisi” konusunun çok önemli olduğuna inandığı için Milli Mimari Semineri adı altındaki araştırmalarında öğrencileriyle birlikte geziler yapar ve evlerin plan şemalarını detaylı bir şekilde incelemeye başlar. 1
Birçok plan tipi İnceleme fırsatı bulan Eldem en bilinen yapılarından biri olan Taşlık Kahvesi’nde T plan şeması kullanarak gözlemlerini yapılarına da aktarmayı dener. Burada denediği plan tipi Amcazade Hüseyin Paşa Yalısı’nda da kullanılan T plan tipidir. Eldem bu yapıda sivil mimariyi modernize ederek yeni bir dil oluşturmaya çalışır ancak bazı kesimler bu yapı için eklektisizm suçlamasında bulunurlar. Nişantaşı-Maçka arasında yüksek duvarlar üzerinde konumlanan yapının geniş saçakları vardır. 1947-1948 arasında inşa edilmiş ve bir dönemin önemli eseri olmuş bu yapı bir otel inşaatı için 1988’de yıkılmıştır.
Eldem bir dönem sivil mimari çalışmalarına ara verip rasyonalist çizgide Hilton Oteli gibi yapılar inşa etmişse de genel olarak sivil mimariyi okuyup onu modernize etme çabasında olduğu projeleri dikkat çeker. Bu geleneği yapılarına aktarmak için bazı ölçütler belirler: Geniş saçaklar, çıkmalar, eş boyutlu pencereler ve plan tipleri. Birbirinden farklı işlevlerdeki yapılarında belirgin olarak bu özellikleri kullanır. Zeyrek Sosyal Sigortalar Kurumu Binası, Hindistan Elçilik Konutu, Hollanda Elçiliği, Komili Yalısı, Rahmi Koç Evi, Atatürk Kitaplığı, Sirer Yalısı ve Alarko Blokları gibi yapılarında bu özellikleri görmek mümkündür.
Sivil mimari çalışmaları Türk Evi ile sınırlı kalmaz, Türk Bahçeleri’ni de detaylı bir şekilde inceler ve projelerinde ahşap kameriye, sergah, havuz gibi mimari elemanları kullanır.
Rölöve Çalışmaları ve Diğer Projeleri
Yaşadığı toprakların mimarisini anlamaya önem veren Eldem için saray mimarisinin bir parçası olan köşkler ve kasırlar da önemli bir çalışma konusudur. İstanbul ve Edirne’de (Osmanlı Devleti’nin başkentlerinde) yer alan köşk ve kasırları incelemiş, yok olmaya yüz tutan bu yapıların geleceğe aktarılabilmesi için detaylı çizimlerini (plan şeması, yapı detayları, cepheler gibi) hazırlar. Akademi’de Rölöve ve Restorasyon Kürsüsü’nün yöneticiliğini üstlenerek bu konuları araştıran öğrenciler yetiştirilmesi yönünde de çalışmalar yürütür. İstanbul’u ve eski eserleri çok iyi tanıdığı bilinen Eldem, Eski Eserleri Muhafaza Encümeni (1941-45) ve Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (1962-78) gibi kuruluşlarda üyelik ve başkanlık görevlerini üstlenir.
Akademi çalışmalarının yanı sıra kendi mimarlık ofisinde inşa faaliyetlerine devam eden Eldem, restorasyon projesini hazırladığı Mehmet Şerif Paşa Konağı ile 1991’de Europa Nostra Ödülü’ne layık görülür. Tabii başarısı bununla sınırlı değildir. Ulusal ve ulusararası birçok yarışmaya katılır, hem yarışmalardan hem de inşa ettiği yapılardan ötürü birçok ödül alır. 1952’de Amerikan Mimarlık Enstitüsü’nün Bölgesel Tasarım Ödülü’nü, 1983’te Sedat Simavi Mimarlık ve Kent Planlaması Ödülü’nü, 1983’te Kültür Bakanlığı Kültür ve Sanat Ödülü’nü, 1988’de Mimarlar Odası Ulusal Mimarlık seçici kurulunca tüm yapılarıyla mimarlığa hizmetinden dolayı Büyük Ödül’ü kazanır. Bu ödüller arasında en dikkat çekenlerden biri Zeyrek’teki SSK Binası ile aldığı Ağa Han Mimarlık Ödülü’dür. 2
80 yıllık yaşamı boyunca sayısız projeye imza atan Eldem’in New York Dünya Sergisi’ndeki Türk Pavyonu (1938-39), İÜ Fen ve Edebiyat Fakültesi, Yalova Oteli, Büyükada Dil’de Atatürk Köşkü, İstanbul Adliye Sarayı gibi projelerinden bazıları günümüze ulaşabilmişken bazıları ne yazık ki yıkımdan ya da yıkılmaya bırakılmaktan kurtulamamıştır. Günümüzde Fındıklı’da yıkılmaya tehlikesiyle karşı karşıya olan Eski Akbank Genel Müdürlük Binası da bu durumun üzücü örneklerinden biridir. Onun oluşturduğu birikimi anlayıp çalışmalarına gereken önemi verdiğimiz günlere ulaşmayı diliyoruz.
Kitapları
Sedad Hakkı Eldem üniversitede öğrenci yetiştirmenin yanı sıra bu bilgi birikimini farklı insanlarla paylaşmaya önem verir ve araştırmalarını bir araya getirdiği birçok eser ortaya çıkarır. Güzel Sanatlar Akademisi’ndeki öğrencilerini 1932’den itibaren Türk Sivil Mimarisi araştırmalarına yönlendirir ve Akademi’de kapsamlı bir arşiv oluştururlar. Ne yazık ki bu arşivin neredeyse tamamı 1948 yangınında yok olur ve Eldem öğrencileriyle birlikte yeniden bir arşiv çalışması yapmaya başlar.
Araştırmalarını ve diğer çalışmalarını dönem dönem farklı iş birlikleri sayesinde kitap haline getirir. Sedad Hakkı Eldem’in hazırladığı kitaplar şunlardır3:
1954 Türk Evi Plan Tipleri. İstanbul. İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayını.
1963 Bursa’da Şahadet Camii Konusunda Bir Araştırma. (Türk Sanatı Tarihi Araştırma ve incelemelerinden ayrı basım) İstanbul, GSA Türk San’atı Tarihi Enstitüsü Yayınları
1967 Yapı: Birinci Seri. İstanbul, DGSA Yüksek Mimarlık Bölümü Yapı Kürsüsü.
1968 Rölöve I: İstanbul Boğaziçi Köyleri Yerleşmesi Resmi ve Kültürel Taş Binalar, İstanbul ve Anadolu Evleri, Çeşmeler ve Selsebiller. (Feridun Akozan ve Kemal Anadol ile yay. haz.) İstanbul. GSA Yayını.
1969 Köşkler ve Kasırlar [1. cilt]. İstanbul. DGSA Y. Mimarlık Bölümü Rölöve Kürsüsü Yayını. Kutulmuş Matbaası.
1974 Köşkler ve Kasırlar [2. cilt]. İstanbul. DGSA Y. Mimarlık Bölümü Rölöve Kürsüsü Yayını. Kutulmus Matbaası.
1975 Türk Bahçeleri. Ankara. Kültür Bakanlığı Türk Sanat Eserleri [1] MEB Basımevi.
1976 Türk Mimari Eserleri. İstanbul. Yapı ve Kredi Bankası,
1977 Rölöve II: Birgi Çakır Ağa Konağı. İstanbul, DGSA Yüksek Mimarlık Bölümü Rölöve ve Restorasyon Kürsüsü.
1977 Sa’dabad. İstanbul. Kültür Bakanlığı Yayınları, no:292. MEB Basımevi.
1977 Köçeoğlu Yalısı, Bebek. İstanbul. Apa Ofset Basımevi.
1979 Amucazade Hüseyin Paşa Yalısı. (Süheyl Ünver ile) İstanbul. Türkiye Turing Otomobil Kurumu.
1979 Boğaziçi Anıları. İstanbul. Alarko Eğitim Tesisleri Yayını.
1979 İstanbul Anıları. İstanbul. Alarko Eğitim Tesisleri Yayını.
1982 Büyük Konutlar. Ankara. Yaprak Kitabevi.
1984 Türk Evi: Osman II Dönemi [3 cilt]. İstanbul. Türkiye Anıt-Çevre Değerlerini Koruma Vakfı Yayını.
1984 Topkapı Sarayı: Bir Mimari Araştırma. (Feridun Akozan ile) İstanbul. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
1986 İstanbul: Gateway to Splendour. (Çizimler Sedad H. Eldem, fotoğraflar Ahmet Ertuğ). İstanbul. Ertuğ & Kocabıyık Yayınları.
1992/2000 Yapı: Birinci Seri. İstanbul. Birsen Yayınevi. (Yapı: Birinci Seri’nin farklı dönemlerde tıpkı basımları)
1993 Boğaziçi Yalıları [I] Rumeli Yakası. İstanbul. Vehbi Koç Vakfı Yayını.
1994 Boğaziçi Yalıları [II] Anadolu Yakası. İstanbul. Vehbi Koç Vakfı Yayını.
2005 Yapı 1-2-3-4. İstanbul. Birsen Yayınevi. (Murat Soygeniş’in aynı yayınevi tarafından daha önce basılan Yapı 2, 3 ve 4 kitaplan ile birleştirilerek iki isimle ortak basımı)
Sedad Hakkı Eldem’i Daha Yakından Tanımak için
Salt Araştırma’nın Osmanlı Bankası Müzesi’nde gerçekleştirdiği Sedad Hakkı Eldem I: Gençlik Yılları ve Sedad Hakkı Eldem II: Retrospektif (2009) sergileri kapsamında Eldem’in çalışmaları dijitale aktarıldı ve araştırmacıların kullanımına sunuldu. Salt Araştırma’nın arşivinde Sedad Hakkı Eldem’in (1908-1988) çizim, eskiz defteri, proje, not, yazışma ve fotoğraflarının yanı sıra Millî Mimari Semineri öğrencilerinin dosyaları yer alıyor. Arşive bu link üzerinden ulaşabilirsiniz.
Kaynakça
1 Üstün, B. (1993). Sedad Hakkı Eldem’in Mimarlık Anlayışı ve Eserleri Üzerine Bir İnceleme. (Yüksek lisans tezi). Ulusal Tez Merkezi. (29016)
2 Sedad Hakkı Eldem. 20 Aralık 2021 tarihinde https://www.arkiv.com.tr/mimar/sedad-hakki-eldem/6845 adresinden erişildi.
3 Kendi Bakışıyla Sedad Hakkı Eldem ve Mimarlığı Sergi Broşürü, MSGSÜ Mimarlık Fakültesi
