Sanatta Psikoloji: Hendrick Ter Brugghen’in Fırçasından Melankolinin Hayat Bulması

Barok döneminin önemli sanatçılarından biri olan Hendrick Ter Brugghen, yarattığı figürler sayesinde bize insan psikolojisinin değişken hallerini gösteriyor. Genellikle, insan figürleri üzerinde çalışan ressam, mimikleri ışık oyunlarıyla, renklerle birleştirerek tablodaki figürlerin duygularını tam anlamıyla hissetmemizi sağlıyor.

Melankoli’nin Kısa Bir Tarihi

Melankoli, insanın duygu dünyasıyla bir çatışma haline girdiği, içine kapandığı, umutsuzluk, kaygı ve isteksizlik gibi duyguların ortaya çıktığı psikolojik bir süreçtir. Antik Çağ’da bu durum farklı bir şekilde ele alınmıştır.

Melankolinin etimolojik kökenine baktığımızda Antik Yunan’a kadar gitmektedir. “Melaina Chole” yani Kara Safra. Antikçağ düşüncesine baktığımızda vücudumuzda dört özsu bulunmaktadır: kan, sarı safra, balgam ve kara safra. Bu özsu, insan yaşamının dört dönemini, dört mevsimi, dört organı temsil eder. Eğer herhangi birinde bir düzensizlik görülürse, melankoli dediğimiz hastalık baş gösterir. Hipokrates melankoliye yakalanan bir hastanın iyileşebilmesi için gereken şeyin, kara safranın bağırsaklar yoluyla atılması gerektiğini söylüyor.

Antik Yunan’da vücudu dengede tutmak kavramı toplum içinde önemli bir yer tutar. Kara safranın artmaması için, yediklerine özen gösterirler. Çok yemek yememek, yedikleri yiyeceklerin çok karışık olmaması gibi hususlara dikkat ederler. Eğer bir kişi melankoli hastalığına yakalandıysa, bunun tedavisi o dönemde diyetini düzene sokmaktır.

Sigmund Freud ve Melankoli

Psikoanaliz’in kurucusu ve bilinçdışı kavramını psikolojiye kazandıran Sigmund Freud için melankolinin tanımı, kaybedilen bir nesneye ya da kişiye karşı hissedilen yoğun bir yas halidir, ancak normal yas sürecinden farklı olarak patolojiktir. Normal yas sürecinde bireyin bir kayıp yaşaması sonrası ortaya çıkan duygusal bir durumudur. Zamanla bu acının yoğunluğunu azalır. Kişi duruma uyum sağlamaya başlar. Patalojik yas ise bireyin yaşadığı kaybı kabullenememe, bu duruma zaman geçmesine rağmen uyum sağlayamama olarak tanımlanabilir. Patolojik yas normal yasa oranla daha uzun sürer. Birey günlük yaşamını devam ettiremeyecek hale gelebilir. Bu nedenle psikoterapi ya da ilaç tedavisi gerekebilir. Öte yandan, melankolide, kişi kaybın ne olduğunu tam olarak bilemez ya da bilinçli bir şekilde farkında değildir. Melankolide kişinin benliği, kayıp nesneyle aşırı derecede özdeşleşir ve bu özdeşleşme sonucunda birey boşluk hissine kapılır ve derin bir üzüntü duyar. Yaptıklarından keyif almaz ve günlük yaşamında hep bir üzüntü halindedir. Melankoliyle ilgili Sigmund Freud’un şu sözleri aklımıza geliyor. “Yasta dünya yoksul ve boş bir hal alır; melankolide ise yoksullaşan ve boş hale gelen insanın ta kendisidir.’’ (Freud, 1917).

Hendrick Ter Brugghen (1588 – 1629)

Ter Brugghen 1588 doğmuş, İtalyan ressam Caravaggio’nun izinden giden önemli alman ressamlardan bir tanesidir. Caravaggio’nun tekniği chiaroscuro (ışık-gölge) tekniğini resimlerinde kullanıyor. Karakteristik soluk ve canlı renkleri bir arada kullanmasıyla dikkat çekiyor. Eserlerinde bazen de aydınlık bir arka planı, karanlık figürlerle birleştiriyor. Daha dramatik bir izlenim yaratması için karanlığı ve aydınlığı eserlerinde oldukça etkin bir şekilde kullanıyor. Bu tekniğe “Tenebrism (Işığın Dramatik Kullanımı)” adı veriliyor. Karakterlerin ruh halini doğal bir şekilde yansıtmak için yüz ifadelerine ve el çizimlerine önem veriyor. Eserlerinin temaları genellikle, dini, mitolojik, edebi motiflerden oluşuyor. Ayrıca Ter Brugghen’in eserlerinde Pitoresk figürleri görmek mümkündür. Pitoresk kavramı Brugghen’in eserlerinde figürlerin doğal hallerini özgün bir biçimde resmetmesinden meydana geliyor. Peki, nedir bu pitoresk?

Pitoresk (Picturesque)

Pitoresk genellikle doğadan esinlenen manzaraları ya da sahneleri kullanarak oluşturulan bir sanattır. Bu tarzda manzaralar genellikle, dağlar, bahçeler, doğayla ilgi objelerle ilgilidir. Kelimenin kökeni İtalyanca “pittoresco” olup “resim gibi” anlamına gelmektedir. Pitoresk resimde genellikle doğal olan, değiştilmemiş olan doğal güzellik ön plandadır. Bu bir manzara, doğada terk edilmiş bir ev ya da insan figürleri olabilir. Ter Brugghen’in eserlerinde insan figürlerinin bu anlayıştan geldiğini görebiliyoruz. Ayrıca pitoresk, edebiyatta da önemli bir yere sahiptir. Edebiyattaki yeri de şu şekildedir: “Edebiyatta, yazarın nesneleri ve mekanları detaylı bir şekilde betimlemesine pitoresk teknik denir. Bu tekniğin amacı, olay örgüsündeki mekanları ve belirli nesneleri okurun zihninde canlandırmaktır. Honore de Balzac, Victor Hugo ve Stendhal, romanlarında bu tekniği en çok kullanan yazarlar arasında yer alır.”

Brugghen’in Melancholia’sı

Hendrick Ter Brugghen’in Melancholia tablosu, Barok döneminin derin psikolojik ve duygusal temalarını işleyen önemli eserlerinden biridir.

17. yüzyılın başlarında Hollanda’da Caravaggio’nun dramatik Chiaroscuro (ışık-gölge) tekniğini kullanımını benimseyen ve Caravaggio’nun sanat anlayışının etkisiyle resmedilen bu tablo, insan ruhunun karanlık yönlerini yansıtıyor. Gözlerini boşluğa dikmiş kadın figürü, melankolinin insan üzerindeki etkisini görmemizi sağlıyor. Tablodaki kadın figürü tablonun ana temasını oluşturuyor. Yüzünün etrafındaki aydınlatma sayesinde mimiklerini detaylı bir şekilde görebiliyoruz. Sanatçının bu tabloda kullandığı renk paleti sade ve soluktur. Kullanılan bu tonlarla birlikte, anlatılmak istenilen psikolojik durumun, melankolinin, hissiyatını daha iyi anlayabiliyoruz. Tablonun yağlı boya olması asıl anlatılmak isteneni en iyi şekilde yansıtabilecek unsurlardan birisi olmuştur. Ressamın sanatında ne kadar başarılı olduğunu da tabloya bıraktığı gölgelendirmeler sayesinde akşam saatlerinin yalnızlığında kadına bıraktığı duyguları yüzünden okuyabiliyor olmamız göstermiştir.

Tablodaki kadın figürünün yüzündeki ifadeden düşünceli ve durgun olduğu anlaşılıyor. Önündeki mum ışığıyla bir dinginlik bulmak istiyor. Belki de birinin yasını tutuyor. Elinde tuttuğu kafatasıyla ölen kişiyle bir bağ kurmak istiyor. Dua etmek için yakılan mum, düşünceleriyle birlikte eriyip gidiyor.

Kaynakça

• “Was Hendrick Ter Brugghen a Melancholic? – Journal of Historians of Netherlandish Art.” Journal of Historians of Netherlandish Art, 8 Sept. 2017, jhna.org/articles/was-hendrick-ter-brugghen-melancholic.
• Tate. “Picturesque | Tate.” Tate, www.tate.org.uk/art/art-terms/picturesque.
• “Melankolinin Kısa Tarihi: Antik Çağlar, Tıp, Felsefe ve Psikanaliz.” Psikoloji Ağı, 11 July 2023, www.psikolojiagi.com/melankolinin-kisa-tarihi-antik-caglar-tip-felsefe-ve-psikanaliz/. Accessed 17 Sept. 2024.