İnsan bedeni; tarihin başlangıcından bu yana, farklı temsil, tema ve dokularda sanat objesi olarak karşımıza çıkmaya devam ediyor. Bedenin sanatta sunumu, yalnızca estetik bir mesele olmanın ötesinde, sanatçının ve toplumun ideolojik yapısının, güzellik anlayışının ve kendine dair yorumlarının dışavurumudur aynı zamanda. Bugün, bedenin temsilini yorumlarken, beden algısı ve toplumsal norm kavramlarına değinmeden edemiyoruz. Bu bağlam sanat tarihinde de yeni değil. Gustave Courbet, 1866 yılında resmettiği Dünyanın Kökeni adlı eseri ile konuya oldukça radikal bir yön veriyor. Sanatta beden temsilini kökünden sarsan bu eseri gelin birlikte inceleyelim.
Gustave Courbet Kimdir?
1819 yılında Fransa’da dünyaya gelen Gustave Courbet, resim sanatının sınırlarını yeniden çizmiş bir ressamdır. Özgürlüğüne düşkün bir kişiliğe sahiptir, öyle ki; özgürlük rejimi hariç hiçbir rejime ait olmadığını söylemiş ve eserlerini bu doğrultuda oluşturarak; ülkesini realizm akımıyla tanıştırmış bir devrimcidir.
Eserleri çoğunlukla; manzaralar, ağır çalışma koşulları ve yoksulluğu merkezine alan sosyalist konular ile erotizm temalarını içermektedir. Sansürün hiçbir türlüsünü kabul etmediği ve kitlesine bu konuda bildiriler dağıttığı bildiklerimiz arasındadır. Süregelen Fransız Devrimi etkisi, bireysel kimlik kavramını güçlendirirken; Sanayi Devrimi ile ortaya çıkan işçi sınıfı ve bu sınıfın sorunları, Courbet’nin sanatına işlevsellik ve gerçekçilik olarak yansımıştır. Siyasi kişiliği ve cüretkâr eserleri nedeniyle, yaşadığı dönemde ağır linç kampanyalarına maruz kalmış, bazı eserleri ahlaki gerekçelerle yasaklanmış, bazıları ise yok edilmiştir. Fakat bu çalkantılı yaşam elbette büyük bir şöhreti de beraberinde getirmiştir. Courbet, 1873 yılında aldığı ceza sebebiyle İsviçre’ye sığınmış, 1877 yılında ise yine İsviçre’de hayata gözlerini yummuştur.
Sanat Tarihinde Beden Kavramının Yolculuğu
Dünyanın Kökeni’ni anlamak için uğramamız gereken ilk istasyon: sanat tarihinde beden sunumunun kökenidir. Bunun için günümüzden 35.000-40.000 yıl geriye, Venüs Heykelcikleri‘ne gitmemiz gerekir. Venüs’ün doğurganlık ve bereket sembolleri ışığında idealize edilen; dolgun kalçalı ve yuvarlak hatlı bu heykeller, dönemin beden algısının kusursuz bir temsilini oluşturmaktadır. Beden, işlevi olan doğurganlığın maksimize görüldüğü formda eserleştirilmiştir. Bu dönem eserlerinde, ideal beden, doğurgan beden olarak görülmüştür.
Ardından gelen Antik Klasik Çağ dönemiyle birlikte; işlevsellik anlayışı kusursuzluk arayışına dönüşmüştür. Bu dönemin ürünü olan Milo’nun Venüsü gibi eserler, fiziksel formun estetik bir ideale kavuşmasının kanıtıdır. Matematiksel oranlar, mükemmelliğin yakalanması yolunda araç olarak kullanılmış ve eserler bu doğrultuda oluşturulmuştur. İdeal beden anlayışı, doğurganlık yetisinden sıyrılarak sadece estetik forma yönelmiştir.
Ayrıca iki farklı dönemin Venüs eserlerine baktığımızda, Venüs ile temsil edilen kavramın doğurganlıktan güzelliğe ve estetiğe kaymış olduğu yorumunu da kolaylıkla yapabiliriz. Bu yorumdan hareketle, uzun yıllar sürecek olan ideal beden temsilinin -yani dolgun kalçalar, ince bel, pürüzsüz ten- günümüzden binlerce yıl önce kavramsallaştığını okumak oldukça kolaydır.
Dünya tarihinde büyük bir etkiye sahip olan Orta Çağ‘da ise, beden arzulardan ve fiziksellikten uzaklaşıp; ruhun geçici konağı olarak işlenmiştir. Bu dönem gotik sanatla öne çıkmaktadır. Bu çağın sonunu getiren Rönesans ateşiyle birlikte, anatomi ve bilimsellik ışığında üretilen eserleri görüyoruz. Michalangelo‘nun Davud’u, insan bedeninin anatomik olarak ele alınmasının güzel bir örneğidir. Ayrıca Davud‘a baktığımızda; estetik ve psikolojik perspektiflerin, bütünsel olarak yoğurulduğu derinlikli bir temsil görüyoruz. Bu dönemin beden algısı, eski dönemlerden gelen bilgilerin üst üste konulmasıyla gelişmiştir. İdeal beden hem estetik arayışına hem de kişilik arayışına uydurulmuştur.
19. yüzyılda ise bizi, Gustave Courbet’nin Dünyanın Kökeni adlı eseri karşılamaktadır. Realizm akımının ortaya çıktığı bu dönemde, bedenin olduğu gibi yansıtılması ve idealleştirme anlayışından uzaklaşılmasını çıplak bir biçimde görüyoruz. Bu eser, diğer çağlardan gelen bilginin üzerine ekleme yapmadan, geleneği tek çırpıda dağıtmaktadır. Bedeni olduğu gibi, psikolojik perspektifi eklemeden yalnızca biçimselliğiyle ele almaktadır. Courbet ve Dünyanın Kökeni‘nin devrimciliği ise tam olarak bu yalınlıktan kaynaklanmaktadır.
Günümüzde beden; performans sanatı, fotoğraf, video ve hatta günlük yaşam gibi yeni ve farklı alanlarda güçlü bir ifade aracı olarak kullanılmaktadır. Bedenlerimizde mükemmellik arayışı devam ederken, yorumlanması eş zamanlı olarak; toplumsal norm ve beden algısı kavramlarıyla ilerlemektedir. Bugün Courbet’nin 19. yüzyılda yönlendirmeye çalıştığı anlayıştan epey uzakta olduğumuzu söyleyebiliriz.
Dünyanın Kökeni
Tablonun yolculuğu oldukça ilginç. 1866 yılında Osmanlı diplomatı Halil Şerif Paşa‘nın siparişi üzerine hazırlanan Dünyanın Kökeni, Paşa 1868 yılında koleksiyonunu müzayede çıkarana kadar onda kalmıştır. 1868’den, Orsay Müzesi koleksiyonuna katıldığı 1995 yılına kadar, tablonun tam olarak kimlerde olduğu bugün bile gizemini korumaktadır fakat bir süre psikanalist J. Lacan‘ın koleksiyonunda yer aldığını kesin olarak biliyoruz. Dünyanın Kökeni, yarattığı etki büyük olmasına rağmen uzun süre saklı kalmış bir eserdir. Bunun birçok sebebi bulunmaktadır ancak önceliği, aldığı ahlakçı eleştirilere vermek isterim.
Tabloda, bacakları aralanmış bir kadının vulvası neredeyse anatomik tanımıyla resmedilmiştir. Courbet, ilgiyi ustalıkla nesnenin kendisine yönlendirmiş ve klasik çıplak kadın figürlerine tezat bir şekilde, kasık kıllarına yer vermiştir. Kıllar, resmin cüretkârlığını arttırmıştır ve yarattığı kontrast ile ilk bakışta dikkati kendi üzerine toplamaktadır. Vücudun belli kısımları beyaz bir örtüyle kaplıyken; sol üst tarafta görünen tek memeyi, doğurganlığın ve anne sütünün temsili olarak yorumlayabiliriz. Eserde ideallikten uzak, yorulmuş bedenin işlevsel yönü –doğurmak ve beslemek– vurgulanmıştır.
Courbet, Klasik Antik Çağ sanatından onun dönemine uzanan, genellikle dolgun hatlı, idealleştirilmiş ve ilahi boyutlu çizimleri reddederek; tüm yönleriyle gerçekçi, cinsel çağrışımdan arındırdığı bedeni, salt gerçeklik ve evrimsel işleve yoğunlaşarak resmetmiştir. Eser, bedenin sanatta en yalın ve sansürsüz temsillerinden biri olarak büyük yankı uyandırmıştır ve bugün realizm akımının güçlü bir temsili olarak gösterilmektedir. Eserde kullanılan modelin kimliği, çeşitli spekülatif bilgileri beraberinde getirirken, modelin anonim kalması, kadın bedeninin bu eser üzerinden objeleştirilmesini engelleyen unsurlardan biridir şeklinde bir yorum yapabiliriz.
Tablonun manidar ismine değinmeden edemeyeceğim. Bu ismin seçilmesinin oldukça bilinçli ve cüretkâr bir yönü olduğu kanısındayım. Eserin adı, yalnızca biyolojik ve evrimsel gerçekliğe değil; doğurganlık ve varoluş kavramlarına da gönderme yapmaktadır. Cinselliğin ve çıplaklığın, sanatta doğrudan ele alınmaması gerektiği yönündeki toplumsal normlara meydan okuyan bu başlık; sanatın aynı zamanda düşünsel bir meydan okuma olduğunu bir kere daha bilgelikle göstermektedir.
Günümüzde Beden Algısı
Günümüzde normatif güzellik algısı, hâlâ kadın bedenini ideal ve mükemmel bir temsil üzerinden inşa etme eğilimindedir. Kusursuz bedenlerin yüceltildiği, pürüzsüz ve tek tipleşmiş imgelerin dayatıldığı bu çağda, Courbet’nin Dünyanın Kökeni adlı eseri, tüm çıplaklığı ve gerçekliğiyle hâlâ bir devrim niteliği taşımaktadır. Kadın bedenini mitlerden ve mükemmellik arayışından uzak, olduğu gibi sunması, bu eseri sadece sanat tarihinde değil, günümüz anlayışı içinde de radikal ve sarsıcı kılmaya devam ediyor.
Kaynakça
”The Origin of the World, 1866 by Gustave Courbet”. Gustave Courbet. Web. Erişim Tarihi: 01.04.2025
“Gustave Courbet Biography”. Gustave Courbet. Web. Erişim Tarihi: 01.04.2025
Vargas-Origel, Arturo, and P. Campos-Macías. ”The Origin of the World by Gustave Courbet”. ResearchGate, Ocak 2018, Web. Erişim Tarihi: 01.04.2025
Kapak Görseli: arthive.com
