Sanatla ilgili konulardan söz ederken sıkça duyduğumuz “Art for Art’s Sake” ya da dilimizde bilindiği haliyle “Sanat, Sanat İçindir” kavramı ne anlama gelir? Nasıl ortaya çıkmıştır, bu kavramın savunucuları sanatlarını nasıl icra etmişlerdir? Sanat vardır, ama ne için? Bu yazımızda “sanat sanat içindir” kavramının tarihine inip, bu fikrin savunucularının neyi hedeflediğini, sanatı nasıl bir kalıba sokmak istediklerini inceleyeceğiz.
“Art for Art’s Sake” Kavramının Tarihçesi
İsviçreli yazar Benjamin Constant‘ın 1804 tarihli günlüğünün girişinde “sanat, sanat içindir” ifadesini kullanması, bu kavramı ilk kullanan kişinin o olduğunu düşündürtmektedir. Fakat 1817-1818 yıllarında verdiği derslerde bu kavramı sıkça kullandığı için kavram, Fransız filozof Victor Cousin‘e atfedilmektedir. Sanat sanat içindir ifadesi Fransızca l’art pour l’art ifadesinden çevrilmiş bir slogandır aslında. İlk kullanımının Constant tarafından olduğu düşünülmesine rağmen, bu terimin popülerlik kazanmasına Théophile Gautier öncü olmuştur.
“Yararsız olmadıkça hiçbir şey gerçekten güzel değildir; yararlı olan her şey çirkindir.”
Théophile Gautier
Sanat, Sanat İçindir
“Sanat, tüm alkış tuzaklarından bağımsız olmalı, tek başına durmalı.”
James Abbott McNeill Whistler
Bu ifade, savunucusu olan birçok yazar ve sanatçının, özellikle de estetizm ile ilgilenenlerin, sanatın gerekçelendirmeye ihtiyacı olmadığını anlatmak için kullandığı bir ifadedir. Sanatın; herhangi politik, didaktik, ahlaki ve sosyal tüm tematik kaygılardan uzak durarak, kendisi haricinde başka herhangi bir amaca hizmet etmesi gerekmediği inancını ifade etmektedir. Bununla birlikte “sanat, sanat içindir” kavramı; sanatın, içinde yaratıldığı toplumun tarihsel ve gerçek dışı değerleri destekleyen Rönesans sonrası sanat geleneğinden önemli bir ayrılışı temsil etmektedir. Bu ayrılış bir anlamda din ve devlet gücüne karşı kayıtsız kalınarak verilmek istenen, üstü kapalı bir mesajdır. 19. yüzyılda dönemin sanatçıları için adeta bir toplanma çığlığı niteliğinde olan bu fikir, popüler olduğu dönemde soyut-dışavurumcu çalışmalar için de bir öncü niteliğindedir.
Bu sava göre sanat, konusundan veya herhangi sosyal, politik veya etik öneminden bağımsız bir değere sahiptir. Sanat, sırf sanat olduğu için içkin bir değere sahip olmalıdır. Bu anlamda sadece kendi şartlarına göre değerlendirilmeli, güzel olup olmadığı, çizgi-renk-desen gibi sadece biçimsel özellikleri temelinde değerlendirilmelidir. Sanat eğer muhattabına, hatta sadece yaratıcısına bile estetik ve biçimsel olarak bir zevk veriyorsa felsefi, toplumsal veya sosyal herhangi bir meseleyle ilgilenmek zorunda değildir.
Sanat, sanat için kavramı; tüm siyasi ve ideolojik kaygılardan soyutlanmayı temsil etse de zamanının ahlaki standartlarını reddetme bağlamında oldukça radikal bir tutum sergilemiştir.
19. yüzyılın sonlarında, en ünlü savunucusu olan estetik kuramcı Oscar Wilde‘ın, eşcinsellik nedeniyle yargılanıp, mahkum edilmesi olayının ardından kavram popülerliğini yitirmiştir. Estetik hareketin düşüşü ile birlikte “Art for Art’s Sake” kavramı 20. yüzyılın başlarına kadar bir süre daha konuşulmuş ve tamamen çizgi, renk ve ton gibi biçimsel nitelikler bir süre daha öncelikli olarak değerlendirilmeye tabii tutulmuştur.
Düşünceye Öncülük Eden Sanat İçin Sanat Yapıtları
Siyah ve Altın Nocturne: Düşen Roket – James Abbott McNeill Whistler
Sanat, sanat içindir fikrinden doğan en önemli eserlerden biri olan Düşen Roket eserinde; ön planda, Thames Nehri kıyı kesimi resmedilmiş, ancak eserin neredeyse tamamını roketin düşen altın kıvılcımları ve havai fişekler oluşturmuştur. Eserin arka planını ise, havai fişekten çıkan dumanla aydınlatılan simsiyah bir gece oluşturmaktadır. Whistler bu eserde sanatı sadece estetik kaygıları gözeterek, sanatsal göz ve kulak duyusuna hitap etme amacıyla ortaya çıkarmıştır. Yani aslında tam olarak sanatı, sanat için yapmıştır.
La Ghirlandata – Dante Gabriel Rossetti
La Ghirlandata her anlamda estetik şölen sunan bir eserdir. Oldukça zarif bir şekilde arp çalan bir kadın, kadının başının üstünde düşünceli ifadelere sahip iki melek, eserin bütününü ele geçirmiş kadının; oldukça yumuşak ama aynı zamanda baskın yeşil elbisesi, kızıl saçlar, tozpembe çiçek çelenkleri… Her açıdan ayrı bir estetik algı sunan bu eserde gerek renk tonlamalarıyla, gerek keskin olmayan yumuşak fırça darbeleriyle kişide sanatı betimlemek için yapılmış bir eser izlenimi bırakıyor. Dönemin ünlü Art for Art’s Sake ile ilgilenen eleştirmenleri tarafından saygı gören La Ghirlandata’da yer edinen her bir unsurun, estetik algının yükselmesine katkıda bulunması gerekçesiyle resmin yeni bir resim estetiği başlattığı düşünülmektedir.
Sanat İçin Sanat’a Meydan Okuyan Eserler
Çeşme – Marcel Duchamp
Çeşme, Duchamp‘ın takma adı olan R. Mutt ile imzalanmış seri üretim bir pisuardan ibarettir. Ancak “sanat sanat içindir” fikrine meydan okuyan en özel eserlerden biridir. 20. yüzyılın başlarında Bağımsız Sanatçılar Derneği‘ne sunulan bu eser ahlaksızlık gerekçesiyle reddedilmiş olsa da günümüze kadar, sanatın ne için olduğuna dair vurduğu damgayı taşıyarak aslında yaratmak istediği etkiyi yaratmıştır. Çeşme; sanatın sanat için olduğu fikrinin temelini oluşturan, eserin doğal bir estetik ya da biçimsel bir değere sahip olması gerektiği algısını alt üst etmiştir. Başka binbir çeşit nesne yerine özellikle pisuvar kullanılması da eserin, bir amaca hizmet etmesi gerektiğinin altını çizer niteliktedir.
Rıfat Ilgaz
Sanat için sanat görüşüne meydan okuyarak, eserlerini sanat toplum içindir görüşüyle ortaya koyan çok fazla Türk sanatçı vardır. Fakat kronolojik olarak biraz geriye gidince bizi karşılayan ilk isimlerden biri Rıfat Ilgaz olmuştur. İlk eserini ortaya koyduğu andan itibaren, bütün eserlerini toplumun yararına olacak şekilde, topluma bir şey anlatmak için veya toplumsal yaşantıyı eserlerinde topluma göstermek için yaratmıştır.
“Özgürlük içinde yaşayan bir ülkenin şairi olarak yazdıklarımdan kuşkulandılar mı kendimi savunmak için aydınca bir hesaplaşma olurdu mahkemeye çıkışım. Toplum karşısında açık açık bir hesap verme olurdu. Gördüğüm tepki, bana öğretirdi yazdıklarımın anlamını, sanatçı olarak görürdüm şiirimin başarısını ya da yerine oturmadığını. Bugün beni çağıranlar bana bu olanakları vermemek için çağrıda bulunmuyorlar ki. Başımı ezmeye karar vermişler. İbret olsun diye.”
Rıfat Ilgaz
Sanatın sanat için mi yoksa toplum için mi olduğu hala zaman zaman gündeme gelen dolayısıyla tartışmaya açık bir konudur. Bu zamana kadar olduğu gibi, günümüzde de bu konuyla ilgili hala çoğunluğun desteklediği net bir kanı bulunmamaktadır. Yaratıldığı döneme, içinde bulunduğu topluma ve dönemin sosyolojik yapısına göre her an değişen sanatın amacı her bir eser için ayrı ayrı incelenmesi gereken oldukça derin bir sorgudur. Peki bu derinliği biraz daha genele vurursak sizce sanat, sanat için midir yoksa toplum için mi?
Kaynak
