Yazdığı dizeleriyle bizlere birçok duyguyu dile betimlemeleriyle hissettiren bir şairdir Attila İlhan. Mavi akımının öncülerinden olan şairimiz, bağlı olduğu akımın etkisiyle beraber sanatlı ve şairane üsluba sahip şiirler yazmıştır. Sanatlı üsluba sahip bu şiirlerinde aşktan, özlemden ve sevgiliden bahsettiği gibi şiirlerini yazdığı dönemin siyasi atmosferinden etkilenerek şiirlerinde bunlardan da bahsetmiştir.
Attila İlhan’ı siyasi kimliğinden ayrı bir sanatçı olarak değerlendirmek pek mümkün değildir. Çünkü Attila İlhan, henüz lise yıllarında sevdiği kadına verdiği Nazım Hikmet şiiri sebebiyle okuldan atılmış, tutuklanmış, eğitim hakkı elinden alınmış ve hapis yatmış bir şairimizdir. Bu yaşadıklarından sonra siyasi kimliğini bir yana bırakmayan şair, Nazım Hikmet’i kurtarmak adına düzenlenen uluslararası dayanışma hareketlerine de katılmıştır. Bugün bahsedeceğimiz “Sana Ne Yaptılar” isimli şiiri ise siyasi kimliğinden ayrı düşünülemeyecek ve insanı çok etkileyen şiirlerinden bir tanesidir.
“Sana Ne Yaptılar” Şiirinin Yazıldığı Dönemin Siyasi Atmosferi
“Sana Ne Yaptılar” şiiri, 1977 senesinden yayımlanmış bir şiirdir. O dönemde Türkiye birkaç sene önceki darbenin etkisini henüz atlatamamış, sağ ve sol görüş ayrılıklarının keskin olduğu bir dönemi yaşamaktadır. Attila İlhan, ülkesini seven ve ülkesinin insanlarının refahını düşünen bir şair olmasının etkisiyle döneminin siyasi olaylarına karşı kayıtsız kalamazdı. Siyasi kimliğinin yanında şiirlerinde dönemin siyasi olaylarına yer verir, eleştirilerini dile getirirdi. “Sana Ne Yaptılar” şiiri de böyle bir şiirdir. Ancak bu şiiri diğerlerinden ayrı kılan asıl özelliği, bir kere bile işkence kelimesini kullanmadan işkenceye uğramış bir insanın yaşayabileceklerini ve geçirebileceği fiziksel ruhsal dönüşümleri tüm çarpıcılığıyla anlatmasıdır.
“Sana Ne Yaptılar” Şiir Analizi
“O sabah mı çıkmıştın, bir gün önce mi
Bir bıçağın ağzında yürür gibiydin
Demirlerin soğukluğu soluk dudaklarında
Gözlerinde karanlığı dar hücrelerin
Seni görür görmez özgürlüğümden utandım
Söyle ne içersin, çay mı kahve mi
Çok değişmişsin birden tanıyamadım.”
Sana Ne Yaptılar şiiri, bu dizelerle başlar. Bu dizelere sahip birinci bölümde bir kızın dış görünüşünün yaşadıklarından ne kadar etkilendiğini görürüz. İnsanı özgürlüğünden uzaklaştıran hücrelerin karanlığını ve soğukluğunu, bir kızın gözlerinden ve dudaklarından anlayan; belki de bu kızın arkadaşı olan şiir öznesine dair bir pencereden okuruz. “Seni görür görmez özgürlüğümden utandım.” dizesiyle şiirin öznesini, karşısında gördüğü kızın yaşadıklarının büyüklüğünü hissettirir. Bunun yanında aynı zamanda özgürlüğün değerini ve aslında herkes için geçerli olduğu sürece özel olduğunu da görürüz.
“Saçların uzundu, omuzlarına akardı
Gönlümüz şenlenirdi sarışınlığından
Onlar mı kestiler, sen mi kısalttın
Gülerdin, içimize aylar doğardı
Görünmez dağların arkasından
Eski gülümsemeni beyhude aradım
O sabah mı çıkmıştın bir gün önce mi
Çok değişmişsin birden tanıyamadım.”
Şiirin ikinci kısmında, işkenceye maruz kalmış kızın eski halini anımsayan şair öznesini görürüz. Şairin öznesinin betimlemesine göre önceden yaşam sevinciyle dolu, gülümseyebilen bir kız; yaşadıklarının etkisiyle değişmiştir. İşkenceye maruz kalmanın fiziksel etkileri genç kızın saçlarına da gülüşüne de yansımıştır. “Onlar mı kestiler, sen mi kısalttın” dizeleriyle kıza tüm bunları bir başkasının yaşattığını anlarız. “Onlar” genç bir kızın gülüşünü elinden almış, tanınmayacak hale getirmiş şiirin kötü kahramanlarıdır. “Onlar”, kıza öyle şeyler yaşatmışlardır ki kızın eski gülüşüne sahip olması mümkün değildir.
“Bir çay içer misin, yoksa kahve mi
Kibritim yok, demek cigaraya başladın
Ellerin de titriyor, bir şeyin mi var
Böyle bir kız değildin sen eskiden
Sana ne yaptılar, sana ne yaptılar?
Kirpiklerin ıslanıyor durup dururken
O sabah mı çıkmıştın, bir gün önce mi
Çok değişmişsin birden tanıyamadım.”
Şiirin son kısmı, şairin genç kızın mevcut durumundan en çarpıcı cümlelerle bahsettiği bölümdür. İşkenceye uğramış genç kız, yaşadıklarının etkisiyle sigaraya da başlamıştır. Bunun olağanüstü bir durum olduğunu, şiir öznesinin “demek cigaraya başladın” demesiyle anlarız. İşkenceye uğramış kız yaşadıklarının etkisiyle travmatize olmuş durumdadır; elleri titremekte, gözleri ortada hiçbir sebep yokken yaşlarla dolar. Şiirin öznesi tüm bunların kendisinde hissettirdiği şaşkınlığı, öfkeyi, hüznü “sana ne yaptılar” sorusuna sığdırır.
Şiirin yazıldığı dönemde insanların yaşadıkları olumsuzluklar birçok filme, şarkıya, romana konu olmuşken Attila İlhan’ın şiirinde de kendine yer bulmuş; İlhan’ın kendine özgü romantik tarzıyla bambaşka bir perspektiften okuyucuyla buluşur. Attila İlhan’ın bu şiirdeki şüphesiz en büyük başarısı, tüm şiir boyunca işkence kelimesini bir kere bile kullanmadan işkenceyi bu kadar etkileyici bir gerçeklikle okuyucularına aktarabilmiş olmasıdır.
