Hepimizin televizyonlarda, hediyelik eşya dükkanlarında, belki de evlerde gördüğü ve bize nostalji hissi veren matruşka; ahşaptan yapılan gittikçe küçülecek şekilde iç içe geçmiş parçalardan oluşan bir süs eşyasıdır. Bu parçaların adedi genellikle üç ila sekiz arası olabilir fakat sipariş üstüne ya da özel durumlar için onlarca bebekten oluşan matruşkalar istenilen desende yaptırılabilir. Bu bebeklerin kıvrımlı ve işçilik gerektiren formu için ıhlamur ağacı, kızılağaç ya da huş ağacı gibi nispeten esnek ağaçlar kullanılır. Benim için ilgi çekici olan kısmı, bu bebeklerin aslında süs eşyası olmalarının yanı sıra çocukların gelişime katkı sağlamak için üretilmeye başlanması ve düşündüğümden çok yakın bir tarihte, 1890’larda ortaya çıkmalarına rağmen kısa süre içerisinde evlerimizi süsleyen objeler haline gelmeleri oldu.
Matruşkanın Doğumu
Tamamen Ruslara ait olduğunu düşünülse de, matruşkanın fikri aslında Japonlardan alındı. Japonya’ya da aslında bu iç içe geçmiş kutu üretimine milattan sonra 1000 yıllarında başlamış olan Çinlilerden geçmişti. Kültürden kültüre aktarılan bu eşya; çocukların sayı sayma, eşleştirme ve boyut değişikliğini anlama kabiliyetlerini artırma amacıyla Rusya’da Sergey Malyutin tarafından Rus kültürüne uygun olacak şekilde yeniden tasarlandı.
1890 Yılında Abrambtsevo Malikanesine ait Çocuk Eğitim Atölyesi, bünyesinde tüccar ve yatırımcı Savva Mamontov‘un liderliğinde yeni şeyler yaratmayı amaçlayan birçok yetenekli sanatçıyı barındırıyordu. Düzenlenen bir sergide Savva Mamontov’un karısı Elizaveta Sapozhnikov’un Japonya’dan getirdiği Yedi Şanslı Tanrı‘dan biri olan Fukurama‘nın figüründen esinlenen sanatçı Sergey Malyutin, sekiz parçadan oluşan bir oyuncak tasarladı. Ahşap oyma sanatçısı Vasily Zvyozdochkin ise bu oyuncağı yonttu.
Tasarlanan bu oyuncakta bir anne ve yedi çocuğu bulunuyordu. Anne dönemin klasik geleneğine göre başörtüsü takıyor, köylü kıyafetleri giyiyor ve kolunun altında siyah bir horoz taşıyordu. İçinde de altı kızını ve bir erkek evladını taşıyan bu anne, doğurganlığı ve anneliğin korumacılığını temsil ediyordu.
Bebeğe dönemin popüler ismi “Matryona” verildi. Sonra sevimlileştirilmiş versiyonu olan “Matryoshka” ile değiştirildi. Bu isim çok uygun bir isimdi, çünkü ismin kökü Latince “anne” anlamına gelen “mater“ kelimesidir. Bir diğer ismi ise “Babuşka bebeği”dir. Babuşka Rusça’da anneanne/babaanne anlamına gelir ve tahmin edilebileceği üzere matruşkanın büyüklerimizin evlerinde sık görülmesinden dolayı bağdaşmışlardır.
Elizaveta Saposhnikov’un 1900’de Paris Uluslararası Sergisi‘nde matruşkayı tanıtmasıyla bronz madalya kazandılar. Bundan sonra matruşka Rusya ile sınırlı kalmayarak tüm dünyada yayılmayı başardı. Bu ata matruşka şu an Sergey Posad’da Oyuncak Müzesi’nde sergileniyor.
Matruşkanın Bize Anlattıkları
Aile her bireyiyle bir bütündür ve hepsini gözetebilecek olan annedir. Tıpkı matruşkaların evlatlarının hepsini içinde taşıyabilen annenin sıcak ifadesi ve geleneksel görünümüyle anlatabileceği gibi olduğunu düşünüyorum. Anne çocuklarıyla beraber onların mutlulukları ve acılarını kendi içinde barındırır. Her bir bebeğin başka bir bebeği barındırması da aile bireylerinin birbirlerine olan sorumluluklarını ve gözetimini temsil eder. Belki anneden kıza geçen nesiller boyu süren mirası da temsil ediyor olabilir. Katmanlı yapısı, gerçeğin ve deneyimin tek boyutlu bir durum olmadığını, her şeyin önünde, arkasında ve altında başka sebepler ve sonuçlar olduğunun metaforu olabilir. Bunun dışında her bir parça insan yaşamının aşamalarını, ruhani yolculuğu, ama her aşamada geçmişteki benlikten kopulmadığını; aksine barındığını gösteriyor olabileceğini düşünüyorum. İnsan hiçbir zaman o an gözüktüğü halinden ibaret değildir. Küçük ayrıntıların birbirinin içini doldurması, daha büyük bir varlığa dönüşümdür.
Üretim
Matruşka üretimi için ilk olarak kütük gerekir, fakat bu kütük taze olmamalıdır. Yontulmaya uygun olmaları için “yaşlandırılması” gereken bu kütükler 2 sene, hatta bazı oyuncak sanatçıları tarafından 5 sene bile kurutulabilmektedir. Ağacın türü de çok önemlidir. Ihlamur ağacı en uygun ve dolayısıyla popüler seçenektir. En zorlayıcı parça olan en küçük parçadan başlanıp, en büyüğe kadar çeşitli aletlerle yontma yapılır. Güvenlik ve sağlık gerekçeleri sebebiyle kütüğün tamamen kuru olması gerekir; çünkü kuruyken en dayanıklı halindedir.
Her biri farklı hikaye anlatabilen bu matruşkaları boyarken surattan başlanır ve çok ince bir işçilik gerektirir. Küçük matruşkaların boyanması çokça deneyim ve yetenek gerektirmektedir.
Daha sonra yüzeyin korunabilmesi için cilalanır ya da verniklenir. Bu sayede matruşka parlar. Son aşamada kalite kontrolü yapılır. El yapımı oldukları için küçük hatalar görmezden gelinir fakat taşıma ve paketlenme sırasında dikkat etmek gerekir çünkü nemden etkilenen bir matruşka çatlayabilir. Sonuç olarak, doğaya zararı olmayan bir eşya üretilmiş olur.
Matruşkanın bir oyuncak olmaktan çıkıp süs eşyasına dönüşmesiyle, tasarımı da çeşitlenmiştir. Sadece bir anne ve çocukları olarak değil, tanınan isimlerin suratlarıyla da üretilmişlerdir. Başkanlar, yazarlar, prensesler ve başka birçok temada matruşkaları görmek artık mümkün. Bunlardan en popüleri, geçmiş Rus başkanlarının bulunduğu matruşkadır. Şu an en çok parçadan oluşan matruşka Youlia Bereznitskaia tarafından elle boyandı ve tam olarak 51 parçadan oluşuyor.
Basit olmasına rağmen hem oyuncak hem hediyelik süs eşyası görevi görebilecek işlevselliğe sahip olan bu ahşap oyma; ince boyama işçiliği ve kültürün yansıması sayesinde bizim, hatta belki Balkan ülkelerinin de yakınlık hissedebileceği bir eşya.
Kaynakça
- “What You Should Know About Nesting Dolls”. firebirdworkshop.com. Web. 21.09.2024
- “Matruşka Nedir?” .makaleler.com. Web. 21.09.2024
- “Largest Russian nesting doll (matryoshka)”. guinnessworldrecords.com. Web. 23.09.2024
- “How Matryoshka Russian Dolls Are Made”. firebirdworkshop.com. Web. 23.09.2024
Kapak Görseli: Pinterest.com
