Parapraksis: Bilinçdışını Açığa Vuran Dil Sürçmeleri Nedir?

Parapraksis Nedir?

Freudyen kayma ya da parapraksis, bilinçdışı zihinle bağlantılı olduğuna inanılan bir isteğin harekette veya hafızada ortaya çıkmasıdır. Psikanalitik teorinin popüler anlayışında, egonun savunmasını kıran ve bireyin kabul edilemez dürtülerinin neden olduğu düşünülen, yazı, konuşma veya eylemde bilinçsiz hata veya hatalardır. Bu kaymaların izini aslında söylemek istediğiniz ancak ifade edemediğiniz durumlar ya da henüz bilinçli düşünce alanınıza girmemiş, bilinçsiz arzu ve dürtülere kadar takip edebilirsiniz.

Sözlü hatalar, beynimizin dili işleme biçimiyle de ilgilidir ve hayatın kaçınılmaz bir parçası olabilir. Bu hafıza kayıpları ve hatalar, bilinçli olarak uzaklaştırdığınız veya düşünmeden gömdüğünüz düşünceler veya arzular yeniden ortaya çıktığında meydana gelir. Günlük konuşma dilinde meydana gelebilecek bu hataların her zaman psikanalitik bir tanımı yoktur. Bazı durumlarda psikanalitik hipotez doğru gibi görünse de sıklıkla bu tür hataların yalnızca yorgunluk veya şans gibi faktörlerden kaynaklanabileceği akılda tutulmalıdır.

Tarihi

Psikanalizin kurucusu Sigmund Freud için hastalarına sadece ne düşündüklerini sormak yeterli değildi. Gerçek arzularının ancak dil sürçmelerine ve bilinçdışından gelen diğer ipuçlarına dikkat edilerek incelenebileceğine inanıyordu. Freud, fikrini “Aeneis”den Latince bir cümleyi yanlış aktaran genç bir adamla yaptığı çalışmaya dayandırdı. Genç adam, Latince sözcüklerden birini tekrarlarken sözcüğü unutmuştu ve Freud, bu durumun bilinçaltına açıklayıcı bir bakış sunduğuna inanıyordu. Kişinin bu terimi yaşadığı bir korkuyla, olumsuz deneyimle ilişkilendirdiğini belirleyen Freud,  travmatik bir olayı hatırlamaktan kaçınmak için bilinçsizce onu engellediğini varsaydı.

Sigmund Freud, Almancada “Fehlleistungen” veya hatalı eylemler olarak adlandırılan durumun 1901 tarihli Günlük Yaşamın Psikopatolojisi adlı kitabında görünüşte önemsiz, tuhaf ya da saçma olan çeşitli türlerini ve örneklerini tanımladı. Freud’a göre, bilinçdışı zihnin parçaları bilinçli davranışlara sızar ve bu amaçlanan ifade dışında başka bir şey söylemeye sevk eder. Freud, konuşma gaflarının bilinçsiz bir düşünce, inanç veya dilek gibi zihnin bilinçdışı bir yönünü açığa çıkaran “amaçlanan konuşmanın dışındaki bir şeyin rahatsız edici etkisinin” sonucu olduğunu yazdı. Ona göre, kabul edilemez düşünceler veya inançlar bilinçli farkındalıktan alıkonulur ve bu sürçmeler bilinçaltında saklı olanı ortaya çıkarmaya yardımcı olur.

Psikanalitik teorisyenlerin aksine bilişsel psikologlar dilsel sürçmelerin dilbilgisi üretiminde bir sıralama çatışmasını temsil edebileceğini söylüyorlar. Bu perspektiften kaymalar, çeşitli biçimler – dikkatsizlik, eksik duyu verileri veya yetersiz bilgi – alabilen bilişsel yetersiz tanımlamadan kaynaklanabilir. İkincisi ise önceki kullanımı, son aktivasyonu veya duygusal değişimi veya durumu çağrıştıran koşullar tarafından güçlü bir şekilde hazırlanan bazı yerel olarak uygun tepki modellerinin varlığından kaynaklanabilir.

Bazı cümleler sıradanlaştırma sürecine açıktır: arkaik veya sıra dışı ifadelerin daha yaygın olarak kullanılan formlarla değiştirilmesi gibi. Başka bir deyişle, hatalar güçlü alışkanlık ikamesinden kaynaklanıyordu. Bununla birlikte, Freudcular bunun Freud ve Breuer’in önbilinç olarak adlandırdıkları ve Freud’un şu anda bilinçli olmayan ancak herhangi bir dirençle karşılaşmadan bilinçli hale gelebilen düşünceler olarak tanımladığı şeyin basit bir açıklaması olduğuna işaret edebilirler. Freud’un teorisinde, önbilinçte edimsizliklerin üretilmesine ve böylece kişinin bilincin dışına çıkarmaya çalıştığı düşüncelerin bilinçli eylemler üzerinde etkileri olmasına izin verir.

Türler ve Örnekler

Profesör Henk de Berg, “Freud’un Teorisi ve Edebi ve Kültürel Çalışmalarda Kullanımı” adlı kitabında Freudyen kaymaları aşağıdaki kategorilere ayırıyor.

Baskıyla Bağlantılı Unutkanlık

Bazı Freudyen sürçmeler, dilden ziyade bir bellek sürçmesi içerir. Psikanalitik teoriye göre utanç, korku veya acıya neden olan bir şey yaşadığınızda, zihniniz o olayın anılarını uzaklaştırarak tepki verebilir. Daha sonra bu olaya benzer bir olayla karşılaşırsanız kendinizi onu da unuturken bulabilirsiniz.

Örnek: Çocukken bir köpek tarafından ısırıldığınızı varsayın. Bu köpeğin oldukça nazik bir doğası vardı, ama bir gün onun ve uyarı hırlamalarına aldırmadan o kolunuzu ısırıncaya kadar dürttünüz. Büyük köpeklere karşı hafif bir güvensizlik dışında, olaya ya da köpeğin adı olan Nottingham’a dair hiçbir anınız yok. Yine de yeni bir iş arkadaşınız Carl Nottingham ekibinize katıldığında soyadını hatırlamakta utanç verici bir şekilde zorlanırsınız. “Carl”ı gayet iyi hatırlıyorsunuz, ancak bu isim sonrasında ne olacağına dair sürekli bir boşluk çiziyorsunuz. Psikanalitik bir yorum, köpek Nottingham’ın gömülü anılarını ve ısırılmanın travmatik deneyimini tetikleyebileceğinden zihninizin onun adını hatırlamaktan kaçınmasını sağlayabilir. (Raypole, C. 2020)

Arzuya Bağlı Unutkanlık

Başka bir tür bellek kayması, bir şey yaptığınızda veya yapmak istemediğinizde ortaya çıkabilir. Sürekli yanlış yere koyduğunuz önemli görevlerin ve ev işlerinin o uzun yapılacaklar listesi söz konusu olduğunda psikanaliz, muhtemelen hoş olmayan görevleri geciktirmek için listeyi kaybetmeye devam ettiğiniz açıklamasını sunacaktır.

Örnek: Bir ders sonrası çekici bir sınıf arkadaşınızla sohbet ediyorsunuz, o da sizi eve götürmeyi teklif eder. Konuşmanız devam ederken bir aşk çiçek açar. Tek düşünebildiğiniz onu tekrar nasıl görebileceğinizdir. Arabadan indiğinizde, cüzdanınızı ve telefonunuzu farkında olmadan yolcu koltuğunun altına bırakırsınız. Bunu fark ettiğinizde eşyalarınızı geri almak için iletişime geçebilmek için sınıf arkadaşınızı ararsınız. Belki de gerçekten “Eşyalarımı arabada bırakacağım, böylece daha sonra buluşabiliriz” diye düşünmediniz. Yine de, psikanalitik akıl yürütme bu arzunun sizi bu şeyleri “unutmaya” ittiğini ve böylece sınıf arkadaşınızla iletişim kurmak için bir nedeniniz olabileceğini önerebilir. (Raypole, C. 2020)

Sözlü Çarpıtmalar

Çoğu insanın Freudyen sürçmeleri duyduğunda düşündüğü şey bu türdür. Sözlü çarpıtmalar, konuşmanızda pek bir anlam ifade etmeyen sürçmelerdir.

Örnek: İş arkadaşınız Carl Nottingham’ın belki de sadece adını unutmak yerine, sürekli olarak yanlış adı kullanıyorsunuz. Twingham, Birmingham, Nortonsen… Bu kasıtlı olarak gerçekleşmez. Beyniniz sadece bilinçli ve bilinçsiz düşünceleriniz arasında bir uzlaşma bulmaya çalışır. (Raypole, C. 2020)

Eleştiriler

Avusturyalı dilbilimci Rudolf Meringer, 19. yüzyıl sonlarında Viyana Üniversitesi’nde toplanan katalogda ve çoğunlukla arkadaşları ile öğle konuşmalardan, sözlü hatalar binlerce inceler. Grup sırayla konuşur ve bir hata oluştuğunda, titizlikle kaydedilene kadar tüm konuşmayı keserdi. Bu kayıttan Meringer, dil sürçmelerinin anlamın değil, harflerin izinsiz girişleri olduğu sonucuna vardı. Aslında, Ghent Üniversitesi’nden bir psikodilbilimci olan Rob Hartsuiker’e göre, hataların çoğu tamamen masum. Kaymalar, kelimelere beyinde erişim yolunun sonucudur. Birincisi, benzerlik ve anlama göre düzenlenmiş bir kelime ağından seçilmelidir. Sözcüğe sahip olduğunuzda beyin sözcük seslerini seçer – bu, ünsüzlerin yer değiştirdiği zamandır. Hartsuiker, “Bu çok tipik ve aynı zamanda Freud’un oldukça görmezden geldiği bir şey” der.

Bu sözlü tuzaklara rağmen ortalama bir insan günde yaklaşık 15.000 kelimeden 22’sinden daha azını kaçırıyor. Beyin taramaları, cümlelerimizi ‘iç ​​konuşmada’ prova ederken rutin olarak utanç verici gaflar yaptığımızı göstermişti ancak çoğunluğu biz onları yüksek sesle söylemeden önce yakalanır. Sürçmeler beynin dili işleme şekli hakkında ilginç bir şey ortaya çıkarabilir ve belki de tartışmak istemediğimiz mevcut meşguliyetlerimizi açığa vurabilir. Ancak en derin sırlarımızı anlatıp anlatmadıkları hala bir tartışma konusu. University College London’dan Rosine Perelberg gibi psikanalistler sürçmelerin kesinlikle önemli olduklarını düşünüyorlar. Perelberg, “Bunlar şaka gibi ama çok değerliler çünkü kişinin bilinçli olarak ortaya çıkarmak istemediği bir şeye ihanet ediyorlar” diyor.