1299 yılında Oğuz Türklerinden Osman Gazi’nin kurduğu, 624 yıl boyunca hüküm süren Osmanlı Devleti’nde eğitim zamanla değişime uğramıştır. Eğitim ilk zamanlarda ihtiyaçlara göre şekillenirken sonraları dönemin şartlarına göre batılılaşma eğiminde olmuştur.
Osmanlı Döneminin İlk Zamanlarında Eğitim Adımları
Osmanlı döneminin ilk zamanlarında halk hayvancılıkla uğraşır, yazın yaylada kışın ovada yarı göçebe bir hayat yaşardı. İlk dönemlerde halkın üzerinde yaşadığı topraklarda ilim müesseseleri bulunmazdı. Şeyh Edebali gözlemlediği ilim eksikliğinin ardından Dursun Fakih‘i, halkı dini konularda aydınlatması için davet eder. Zamanla toprakları genişleyen Osmanlı’nın nüfusu artarken bir yandan da eğitim faaliyetleri başlar. İlk dönem eğitiminin amacı Bizans topraklarına dini ve kültürü yaymak olur. Daha sonra bütün ilimlerin öğretildiği medreseler Bursa ve Edirne başta olmak üzere yaygınlaşmaya başlar. Kurulan ilk medrese İznik Orhaniye Medresesi olmakla birlikte ilk müderris Davud b. Mahmud er-Rumi el-Kayseri’dir.
Büyük eğitim hamlesi İstanbul Fethi’nin hemen ardından gerçekleştirilmiştir. Bu dönemde sekiz kilise ve manastır medreseye çevrilir; devrin en ünlü bilginlerini etrafında toplamayı başaran Fatih Sahn-ı Semân Medresesi ise Fatih döneminde inşa edilir. 16. yüzyılın ortalarına yani Süleymaniye Medreseleri kuruluncaya kadar Sahn medreseleri en üst kademede yerini alır.
Osmanlı eğitiminde en parlak dönem Fatih dönemi olarak kabul edilir. Fatih Sultan Mehmet, ilimi ve sanatı desteklemesi konusunda hususi bir konuma sahiptir. Fatih’in gayesi İstanbul’u doğunun ve batının ilim yurdu haline getirmektir.
Sahn medreselerinden bir asır sonra kurulan Süleymaniye medreseleri medrese eğitiminde kapasiteyi artırmıştır. Osmanlı medreselerinde eğitim almış önemli kimseler arasında Molla Mehmed Şemseddin el-Fenari, Molla Hüsrev, Molla Gürani, Ali Kuşçu, Alaeddin Ali et-Tûsî, Hoca Sinan Paşa, Molla Lütfi el-Maktûl, Şeyhülislam İbn Kemal, Mevlana Muslihiddin Mustafa, Birgivî Mehmed Efendi gibi isimler bulunmaktadır.
Osmanlı döneminde devlet tarafından organize edilen eğitim kurumlardan biri medrese diğeri ise Enderun-ı Hümayun‘dur. Enderun-ı Hümayun, devletin personel ihtiyacını karşılamaktadır ve Enderun Mektebi öğrencileri, fethedilen topraklardaki çocukların alınıp yetiştirilmesi esasına dayanan devşirme sistemi ile alınır. II. Mahmut döneminde değişikliğe uğrayan Enderun Mektebi 1909 yılında tamamen kaldırılır.
Tanzimat Dönemi’yle Birlikte Yapılan Reformlar ve Darülmuallimin
1824’te II. Mahmut‘un bir fermanıyla ilköğretim zorunlu hale getirilir. Tanzimat Dönemi’nde eğitim alanında reformlar yapılır ve eğitim bir bilim olarak görülmeye başlanır, eğitim bilimleri kitapları yazılır. Açılan yeni okulların programlarına hayata dönük dersler konur. İlk kez kız öğrenciler için orta dereceli okullar açılır. Disiplin aracı olarak kullanılan falaka yasal olarak kaldırılır. Halkın eğitimine önem verilir. Ayrıca bu dönemde, Avrupa’ya öğrenciler gönderilir; bu öğrenciler Avrupa’da eğitimleri tamamladıktan sonra geri dönerek ülkenin gelişmesine katkı sağlarlar.
İlk kez medrese dışında öğretmen yetiştiren bir kurum olan Darülmuallimin açılır. Bu kurumun müdürü Ahmet Cevdet Efendi programa eğitim öğretim yöntemi dersi koyar. İlk Eğitim Bakanı Abdurrahman Sami Paşa, “Darülmuallimin mezunlarının sayıca ve bilgice yetersiz yetiştiklerini” ileri sürerek İstanbul dışında sekiz rüştiyeye, bu okulun dışından sınavla öğretmen atar. Bunun üzerine öğrenciler atamaların usulsüz olduğuyla ilgili dilekçe verir ancak yönetim Darülmuallim Nizamnamesini değiştirerek bu atamaları yasallaştırır. 1859’da İstanbul’da ilk kez kızlar için bir ortaokul açılır; 1870’te ise kız öğretmen okulu açılır.
Meşrutiyet Dönemi İtibariyle Eğitim
Meşrutiyet Dönemi‘nde Kanuni Esasi ilan edilir. Kanuni Esasi’nin üç maddesi eğitimle ilgilidir: Birinci madde herkesin öğretim işini özgürce yapabilmesi, ikinci madde din ve inanışlara ilişkin öğretim yöntemine dokunulmayacağı, üçüncü madde tüm bireylerin ilköğretime zorunlu katılımı ile ilgilidir.
Mutlakiyet Dönemi‘nde birçok meslek ve sanat okulu açılır; ilk kez sağır, dilsiz ve kör bireyler için özel eğitim okulu açılır, ortaokul ve liselerin yaygınlaştırılması üzerine çalışılır, din ve ahlak dersleri artırılır. Mustafa Kemal Atatürk de bu dönemde eğitim alır.
İkinci Meşrutiyet Dönemi‘nde özellikle Balkan savaşlarından sonra eğitime ilgi artar. Kızlar için ilk kez lise ve yükseköğretim kurumu açılır. İlk resmi anaokulları bu dönemde açılır. Eğitimde drama ilk kez bu dönemde kullanılmaya başlanır. Eğitim Bakanlığı tarafından ilk kez ülkenin renkli eğim haritaları yayımlanır. Bu dönemde eğitimde yeterli girişim yapılmaz ancak bu konuda tartışmaya başlanmıştır.
Kaynakça
- Yakupoğlu, K. (1996). Osmanlı medrese eğitimi ve felsefesi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora tezi.
- Akyüz, Y.(2011). Osmanlı Döneminden Cumhuriyete Geçilirken Eğitim-Öğretim Alanında Yaşanan Dönüşümler. Pegem Eğitim ve Öğretim Dergisi. 1.(2).
- Resimler: Nikolaos Gizis-The Secret School, Uluğ Bey Medresesi, Mühendishane-i Berri-i Hümayun Topçu Sınıfı- 26 Mart sene 1319, Albert Bettannier-La Tache Noire
