Sinema tarihinin en büyük ve en etkili film yapımcılarından birisi olarak kabul edilen George Orson Welles, (6 Mayıs 1915- 10 Ekim 1985) kariyeri boyunca, oyunculuk yönetmenlik, yapımcılık ve yazarlık yapmıştır. İlk kariyerine radyo tiyatrosuyla başlayan Walles, henüz 21 yaşındayken New York’taki Federal Tiyatro Projesi için Macbeth gibi dikkat çeken bir yapımı Afro Amerikan bir kadroyla yönetti. Bu proje 1937 yılındaki eleştirilere neden olan bir işçi operası, The Cradle Will Rock ile sona erdi. Walles, daha sonra arkadaşı John Hauseman ile birlikte 1941 yılına kadar Brodway de bağımsız bir tiyatro şirketi olan Mercury Theatre‘ı kurdular.
Bunların arasında 1938’de ünlü olmasına vesile olacak olan, radyo antoloji dizisi The Mercury Theatre on the Air, Welles’e HG Wells’in The War of the Worlds adlı romanının radyoya uyarlanmasının, yönetmeni ve anlatıcısı olarak uluslararası ün kazandırdı. Program, dinleyicilerin Mars istilasının gerçekleşeceğine inanmalarına yol açtı ve henüz 23 yaşındaki Welles’i erken yaşta üne kavuşturdu. Yönetmen başarıdan başarıya koşarak ödüller kazandı. 1947’de Altın Aslan , 1952’de Altın Palmiye, 1970’te Akademi Onur Ödülü , 1975’te AFI Yaşam Boyu Başarı Ödülü ve 1983’de İngiliz Film Enstitüsü Bursu gibi çok sayıda ödülün yanı sıra bir Akademi Ödülü ve üç tane Grammy Ödülü aldı. 2002’de İngiliz Film Enstitüsü‘nün yönetmenler ve eleştirmenler arasında düzenlediği iki ankette tüm zamanların en iyi film yönetmeni seçildi. 70 yıla bu kadar çok yönlü bir kariyeri sığdıran Welles’in, hayatının ilk yıllarına gelin birlikte göz atalım.
Adam Olacak Çocuk: George Orson Welles
“Onu son görüşüm bu oldu.” “Asla, asla… Kendimi affetmek istemiyorum.”
Orson Welles Kimdir? George Orson Welles 6 Mayıs 1915’te Kenosha, Winconsin’de Rıchard Head Welles ve Beatrice Ives Welles‘in ikinci oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Bisiklet parçaları icat eden bir babanın ve piyanist bir annenin oğlu olarak dünyaya gelen Welles, küçük yaşlarda annesinin ayarladığı piyano kurslarına başladı. Ayrıca ona alınan kukla bebeklerle, William Shakespeare oyunlarını sahnelemeye başladı. Annesi ve babası o henüz 4 yaşındayken ayrılan Welles’in, ebeveynlerinin Chicago‘ya taşınması ve henüz 9 yaşındayken annesini hepatit nedeniyle kaybetmesiyle, müzik kariyeri son buldu.
Ardından her iki ebeveyninin de yakın arkadaşı ve Chickago’lu olan Maurice Bernstein ile Chickago’daki bir apartman dairesine taşındılar. İcat ettiği bisiklet lambası popüler olan babası işi bırakınca ve alkolü çok fazla tüketmeye başladı. 1930’da babasını henüz 58 yaşındayken kalp ve böbrek yetmezliği nedeniyle kaybeden usta yönetmen, henüz 15 yaşındaydı. Bundan kısa bir süre önce babasına, içkiyi bırakana kadar onu görmeyi reddettiğini söylemişti. İfade edemediği ömür boyu suçluluk ve çaresizlik yaşadı. 53 yıl sonra biyografi yazarı Barbara Leaming‘e “Onu son görüşüm bu oldu,”, “Asla, asla… Kendimi affetmek istemiyorum.” dedi. Todd‘dan mezun olduktan sonra Harvard kolejinden burs aldı. Fakat akıl hocası Roger Hill, Cornell Koleji‘ne gitmesini önerdi. Bunun yerine Welles seyahat etmeyi seçti ve resimle ilgilenmeye başladı.
Avrupa Seyahati ve Erken Gelen Kariyer
“Orson’un cesareti, onun hakkındaki her şey gibi, vizyonu da muhteşem bir şekilde orantısız.”
Welles radyodaki ilk işini henüz 19 yaşındaylen aktör, yönetmen Paul Stewart aracılığıyla The American School of the Air ile aldı. Welles, Illinois, Woodstock’taki Opera Binası’nda Todd Okulu ile bir drama festivali düzenledi. Babasından kalan mirasın küçük bir kısmıyla Dublin’e gitti, oyuncu olduğunu iddia ederek, Golden Gates tiyatrosunun bir üyesi oldu. Müdür Hilton Edwars onun küstahlığından etkilenerek onu işe aldı. Dublin’de kendi yapımlarını hayata geçirdi ve oyunlarında küçük roller üstlendi. Ardından Londra’da ek iş aradı, bulamayınca ABD’ye geri döndü. Buna ek olarak, onlarca yıl basılmaya devam eden Everybody’s Shakespeare eğitim kitapları serisinin binlerce illüstrasyonu üzerinde çalıştı. 1933,te Roger Hill, Welles’i Chicago’da bir partiye davet eder, burada Repertuar turu amacıyla tiyatro topluluğu kuran Katharine Cornell ile tanışan Walles, Romeo Juliet, Wimpole Sokağı’nın Barretleri ve Candida gibi ünlü yapımlarda yer aldı. 200’den fazla performansını New York, Buffalo’da gerçekleştirdi. Tüm bunların arasında, Woodstock’taki eski itfaiye istasyonunda 8 dakikalık ilk kısa filmini çekti, filmin adı ise The Hearts Of Age‘ti. Buradan Walles’in artık Hollywood’a uzanmak istediğini anlıyoruz.
Orson Welles’ın Hollywood’a Girişi
RKO Radio Pictures‘ın başkanı George Scheaefer nihayet Welles’e, bir film yapımcısına imzalatılacak en büyük sözleşmeyle teklif sundu. Bu sözleşme, bir filme ilgili tüm hakları içeriyordu. Welles, Ağustos 1939’da 63 sayfalık bir sözleşme imzaladı. Fakat sözleşme Hollywood Stüdyoları tarafından reddedildi. RKO, Welles’in ilk 2 filmini reddetti. Ancak 3.teklif olan Yurttaş Cane‘i kabul etti. Projeyi, senarist Herman J. Mankiewicz ile birlikte tasarlayan Welles’in kendine has yönetmenlik stili -çerçeve içinde çerçeve-, katmanlı ve sarmal anlatım biçimi, dramatik aydınlatma ve her filmde rastlayamayacağınız özgün kamera açıları, radyodan ödünç alınan ses teknikleri kullanması, Nihai Auteur olarak görülmesine yol açtı. Auteur yönetmen, ayırt edici üslubuyla filme imzasını atan yönetmendir. Fikrimce, Orson Welles’ın her birisi birbirinden değerli filmlerinin en iyi beşini sizler için derledim. İşte Orson Welles’in filmleri:
Citizen Kane (1941)
Ölüm anlamına gelen bir Rosebud kelimesiyle başlayan film, Kane‘in katilini arayan gazetecinin hayatını araştırmasını konu alıyor. Orson Welles bize ilk filminde, sistemle mücadele eden kişiliğini, görsel anlatımına, ve kalemine yansıtmış. Film tam 12 kez Amerikan Film Enstitüsü tarafından En İyi Amerikan Filmi olarak değerlendirildi. Film düşündürücü birçok mesaj içermektedir.
Touch Of Evil (1958)
Başrollerini Charlton Heston, Janet Leigh ve Orson Welles’in paylaştığı film, arabanın patlaması sonucu ölen çiftin, cinayetini çözmek isteyen polis memurunun mücadelesini anlatıyor. Welles bize, 4 dakikalık ilk sahnede, kamera rejisi tekniği kullanarak, Film Noir türünün bütün özelliklerini anlatıyor. Bence sinema tarihinin en iyi açılış sahnesine sahip filmdir. Hatta film hâlâ türünün en iyilerinden olmaya devam ediyor.
The Magnificent Ambersons (1942)
Yine Welles’in yazdığı ve yönettiği The Magnificent Ambersons, Booth Tarkington‘ın aynı adlı romanından uyarlanmıştır. Film, sosyal çevrede ki konumlarının dokunulmazlığına inanan, zengin bir orta batı ailesinin çöküşünü anlatır. Filmin son hâline yapımcıların müdahale ettiği söylenir. Ancak film Wells’in sinema dilini yansıtması açısından da büyük önem taşır.
Lady From Shanghai (1947)
Usta yönetmenin hem yönetip hem de eşi Rita Haywort ile birlikte başrollerini paylaştığı film olan Lady From Shanghai, tüm dünyanın denizlerini gezmiş İrlanda’lı bir denizci olan Michael O Hara‘nın aradığı aşkı San Francisco’da bulmasını konu alıyor. Fakat âşık olduğu bu kadın evlidir. Michael uzak durmaya çalışsa da eşinin arkadaşı ona kendisini öldürmesi karşılığında para teklif edince, kendini bir cinayetin içinde bulur. Film, Orson Welles’in yine kendisinden beklendiği gibi bir Amerikan Kara Filmi, Sherwood King‘in If I Die Before I Wake adlı romanından uyarlanmıştır.
Chimes at Midnight (1965)
Orson Welles’ın kendisinin yazıp yönettiği ve oynadığı bir Shakespeare uyarlaması olan Chimes at Midnight, ünlü şair William Shakespeare’ın yarattığı John Falstaff karakterinden uyarlanmıştır. Film, John Falstaff karakterinin Prens Hal ile olan samimi ilişkisine değinmektedir. Bu proje, onlarca yıl boyunca yasal sorunlarla boğuşmasına rağmen, 2016’dan bu yana Blu-ray olarak karşımıza çıkabiliyor.
Kaynakça:
Öne çıkan görsel: https://www.lib.umich.edu/
“Orson Welles”. Wikipedia. Web. Erişim: 12 Kasım 2024
“Orson Welles movies: All 13 films as a director ranked worst to best”. Goldderby. WEB. Erişim: 13 Kasım 2024
“Bir yönetmen beş film: Orson Welles” Barandergisi. WEB. Erişim: 13 Kasım 2024
