Od Ana: Türk Mitolojisinin Ateş Tanrıçası

“Sen karanlık gecelerde, genç kızlar gibi saçlarını dalgalandırarak oynarsın! Kırmızı ipekli kumaşlar sallayarak, genç al kısrak üzerinde gezinirsin.”

Bir Şaman duası Od Ana‘yı bu şekilde tarif eder. Yakut Türkleri tarafından Ateş Tanrıçası olarak betimlenen Od Ana; Türk, Altay ve Tatar mitolojilerinde, ateşin kutsallığı ve önemi konusunda toplumda merkezi bir rol oynamıştır. Od Ana, bu kültürlerde ocak ve ateşi koruyan varlıktır. Genellikle kırmızılar giyinmiş ve örgülü, uzun, kırmızı saçlara sahip yaşlı bir kadın olarak tasvir edilir. Ateşin yalımıyla dalgalanan kırmızı ipekten bir kaftanı vardır. Bu renkler ateşi ve ışığını temsil eder. Aynı zamanda genellikle al kısrak üzerinde gezindiği görülür ki bu da ateşin gücünün ve hızının temsilidir.

Ateşin Türk Mitolojisindeki Yeri

Ateş, sadece fiziksel bir ısı kaynağı değildir Türk mitolojisinde, kültürel ve dini yaşamın önemli bir parçasını da oluşturur. Ateşin Türk kavimlerinin inanç dünyasındaki yerinin anlaşılması zor olsa da bazı kaynaklar Türklerin ateş ile olan ilişkisini “onurlandırmak” ya da “saygı göstermek” olarak değerlendirirken bazıları ise bunu başlı başına bir “tanrı” ve “tapınma” olarak aktarır. Orta Asya Türklerinin hayatında iki tür ateş mevcuttur: küçük ateş ve ulu ateş. Küçük ateş daha çok ısınmak, yemek pişirmek gibi gündelik işlerin halledilmesi için yakılan sıradan ateşken ulu ateş ise Tanrı ile temasa geçmek ya da ruhlarla iletişim kurmak üzere yakılan kutsal ateştir. Bu iki ateşin Türklerin hayatındaki yerine örnek olarak Beltir Türklerinin kurban etinin pişeceği ulu ateşi yabancıların giremediği kutsal bir kayın ormanında, doğu istikametinde; konuklara ikram edilecek yemeklerin pişirileceği küçük ateşi ise batıda yakması verilebilir.

Manevi güç ve arınma simgesi olarak görülen ateş, şekilsiz ve yapısız olması sayesinde sadece madde ile değil, kutsallıkla da ilişkilendirildi. Türklerin inancına göre o, her şeyi arındırabilir ve her şeyi temizleyebilirdi. Hatta ateşin bu temizleyici gücü toplumda yeniden doğuşun simgesi olarak da kabul edilirdi. Bu nedenle ocağın üzerine konulan üç ayaklı kazanlar gibi ocak eşyaları da büyük önem taşırdı.

Türklerin ateşi eril, ocağı ise dişil nitelikli düşündükleri görülse de ateş ruhunun cinsiyeti konusunda boy ve oymakların farklı inanışlara sahip oldukları ateşe hitaben okunan dua ve ilahilerden anlaşılır. Bu durum ateşin tek bir cinsiyete hapsolmadığı; rengine, yoğunluğuna, şekline, çıkarttığı ses ve kıvılcımlara bağlı olarak cinsiyet değiştirdiği şeklinde yorumlanabilir. Türklere göre tüm ateşler tek bir ruh tarafından temsil edilmez, aksine her ocağın ayrı bir sahibi ve koruyucu ruhu vardır. Kadim Türk geleneklerine göre ailenin koruyucusu olan ateş ruhunun soluğu duman, yiyeceği kuru odun, yastığı köz, yorganı kül olup yatağı ise kurumla kararmıştır.

Od İyesi

Od iyesi, Türk, Altay ve Tatar mitolojilerinde ateşin koruyucusu ve sembolik figürüdür. Od kelimesi “ateş” anlamına gelirken İye ise “koruyucu” anlamına gelir. Ayrıca Od kelimesinin Moğolcada “yıldız” anlamına gelmesi de oldukça dikkat çekicidir. Türk mitolojisinde Od İyesi’nin varlığına dair ilk izler Orta Asya‘da yaşayan Türk boylarına dayanır. Bu boylar yaşam tarzları ve kültürel yapıları bakımından ateşin önemini ve kutsallığını ön plana çıkarmışlardır. Ayrıca ateşin temizleyici ve arındırıcı gücüne olan inançları, Od İyesi’nin koruyucu ve şifalandırıcı özelliklerine yansımıştır. Tüm bunların yanında Od İyesi’nin yaşamı ve davranışları, doğanın döngüsüyle ve insanların günlük yaşamıyla yakından ilişkilidir. Bu bakımdan onun mitolojik kökenlerinin, Türk halkının yaşam tarzı, inançları ve kültürel gelenekleriyle bağlılık içinde olduğu söylenebilir. Od İyesi’nin özellikleri arasında bilgelik, koruyuculuk ve cömertlik gibi değerler de ön plana çıkar. Ayrıca ateşin doğal gücünü ve evrenselliğini temsil etmesi bakımından Türk mitolojisinde ve diğer kültürlerde ateşin öneminin göstergesidir.

Türk kültüründe Od İyesi’ne adanmış çeşitli kutlamalar ve ritüeller de bulunurdu. Özellikle Ocak Ayı olarak adlandırılan ayda çeşitli törenler düzenlenir ve ateşin kutsallığına olan saygı ifade edilirdi. Evlerin ve ocakların temizlenmesi ve süslenmesi gibi geleneksel uygulamalar da vardı. Tüm bu kutlamalar ve ritüeller, Türk toplumunun kültürel değerlerine bağlılığını yansıtırken toplumun bir araya gelme ve dayanışma duygusunu da güçlendirirdi.

Temel görevi evlerdeki ocakları ve ateşleri korumak olan Od İyesi, toplumda güvenlik ve bütünlüğün temsilcisidir ve evlerin tam ortasında, yani evin tam kalbinde, bulunan ocakların koruyucusu olarak büyük saygı görür. Evlerdeki ocaklar aile bireylerinin bir araya gelip birbirleriyle vakit geçirdikleri, kendilerinden bir şeyler paylaştıkları önemli bir mekan olduğu için Od İyesi, bu ortamda aracı rolü üstlenir ve insanlar arasındaki bağları güçlendirirken iletişimi de kolaylaştıran bir unsur olarak kabul edilir. Evlerin ve ailelerin birliğini simgeler, toplumsal huzura katkı sağlar.

Özetle Türk toplumunun temel inançlarından birini oluşturan Od İyesi’nin temel görevleri evi ve aileyi korumak, bereketi ve bolluğu sağlamak, evlilikleri ve doğumu korumak ile Şamanlara ayinlerde güç vermek olarak sıralanabilir. Bu açıdan, toplumdaki en önemli olayların korumacılığını üstlenmesi bakımından Türk mitolojisindeki yerinin ne denli mühim olduğu da görülebilir.

Od Ana

Türk ateşinin koruyucusu olan, Od Ana olarak bilinen Ateş Tanrıçası; Türk, Altay ve Tatar kültürlerinde, genellikle evlerde veya çadırlarda bulunan ocakları ve ateşleri koruyan bir varlıktır. Her bir ateşe ve ocağa birer tane İye (koruyucu ruh) gönderir. Od ana, tüm ocakların ve ateşlerin sahibidir. İstediğinin yanına gidebilir. Fakat İye’ler böyle değildir, onlar belirli bir ocağa veya ateşe bağlıdırlar. Birçok kültürde Od Ana’nın kendisine ait özel bir ateşi olduğu düşünülür ve bu ateşin sönmemesi büyük önem taşırken bazı kültürlerde de onun, evin ocağını kendi çocuğu olarak görüp onu koruduğuna dair inançlar vardır.

Od Ana’nın evi ülkenin koruyucusudur ve dokuz ateş ırmağının kavşağında bulunan dokuz köşeli bir bakır yapıdır. Onun evliliği Moğol mitolojisinde evliliği simgelerken yine birçok mitolojide yedi oğlu olduğuna ve hepsinin Ateş Tanrısı olduğuna inanılır. Daha çok evdeki aile refahını ve bereketi simgeleyen Od Ana, diğer Türk mitolojilerinde farklı isimler de almıştır. Örneğin Sahal Hatun, yeryüzündeki yangınlara neden olan tanrıdır ve Ateş Tanrısı Sahaday Han‘ın karısıdır. Aynı şekilde Yalun Hanım, başında kızıl renkli bir yazma ve sırtında al bir atkısı bulunması bakımından başka bir örnek iken Kalaykan Hanım da Ocak Tanrıçasıdır ve ocak ile ateşi korur.

Tüm bunlar ışığında görülüyor ki Türk mitolojisinde kadın-ana imgesi varoluşu anlamlandıran bir simgeselliğe yerleştirilmiştir. Kadınla sembolize edilen bir tanrısallığın söz konusu olduğu bu durumun Türklerin dinsel yapılarındaki “kutsal ana” tabirine de önayak olduğu düşünülebilir.

Kaynakça

• “Od Ata ve Od Ana: Türk, Altay ve Tatar Mitolojilerindeki Ateş Tanrıları”. mitoloji.org.tr. Web. 06.08.24
• “Od İyesi: Türk Mitolojisinde Ateşin Koruyucusu”. mitoloji.org.tr. Web. 06.08.24
• “OD ANA”. kumrubilsem.meb.k12.tr. Web. 06.08.24
• “Türk Mitolojisinin ‘Kutsal Ana’ları”. gazetepencere.com. Web. 09.08.24
• Gülyüz, Bahriye Güray, “İslam Öncesi Türk Kültüründe Ateş ve Ateşe Hükmedenler (Maddi Kültür İzleri Işığında)”. Araştırma Makalesi. Trakya Üniversitesi, Ocak 2019.
• Öne çıkan görsel Pinterest sitesinden alınmıştır.