Hıristiyanlıkta azizlik ilk dönemlerde şehitlik kavramıyla beraber ortaya çıkmıştır. Yaşanılan siyasi süreçler nedeniyle zulümlerin yerini özgürlük almış ve dini inanışlarından dolayı öldürülmeler sona ermiştir.
Hristiyanlık, Filisintin’de ortaya çıkarak çeşitli bölgelere yayılmıştır. Yayılım sağlanan ilk bölgeden biri de Anadolu toprakları olmuştur. Bu durumdan dolayı da hıristiyanlıkta aziz olarak kabul edilen kişilerin bir kısmı Anadolu topraklarında yaşamını sürdürmüşlerdir. Ve bunların içerisinde en çok bilinen azizlerden biri de, günümüzde Antalya/Demre’de yaşamış olan Aziz Nikolaos’tır.
Aziz Nikolaos’ın Hayatı
Aziz Nikolaos, modern ve popüler kültürde Santa Claus, Batılı toplumlarda Noel Baba olarak tanınır ve yarı dini bir karakter olarak resmedilir. Yılbaşı akşamında geyiklerin çektiği kızakla akıllara gelen Aziz Nikolaos, M.S 3. yüzyılda Roma İmparatorluğu’na bağlı Patara kentinde (bugünkü adıyla Ovagelmiş’de) doğmuştur.
Aziz Nikolaos’ın babası hububat ticareti ile uğraşmaktaydı. Aynı zamanda hristiyanlığa bağlı olan ailenin bir ferdi olarak yetişen, varlıklı ve inançlı bir ailenin oğluydu. Aziz Nikolaos hakkında anlatılan rivayetlere göre bir efsane olması doğumundan itibaren başlamıştı. Nikolaos’ın doğduğu anda konuşarak Tanrı’ya şükrettiği anlatılmıştır.
Nikolaos hakkında bugüne kadar aktarılan veriler doğrultusunda Tanrı’ya saygı göstermek için saatlerce ayakta kalması, çocukluktan itibaren oruç tutması, doğduğunda anne sütünü sadece çarşamba ve cuma günleri emmesi, gençlik yıllarında yapımı devam eden bir kilise duvarının altında kaldığı halde burnu bile kanamadan çıkması gibi birçok mitolojik sahne, ilerleyen zamanlarda bir efsanenin oluşmasına zemin hazırlamıştır.
Gençlik yıllarında ise ailesinin öğretisi ve Tanrı’ya yakın olması isteği ile dine yönelmiştir. Patara’nın o dönemlerde bataklık olması sebebiyle çıkan bir salgında annesi ve babasını kaybetmiş ve piskopos olan amcasının yaşadığı yere Myra’ya (bugünkü adıyla Demre) taşınmıştır. Ailesinden kalan mirası yardım faaliyetleri ve kilise hizmetlerinde kullanmıştır. Başarılı bir öğrencilik yapmış, kilise faaliyetlerinin ön saflarında yer almıştır. Kısa sürede rahip olarak atanan genç Nikolaos, amcasının da desteği ile Myra’daki manastırın başpiskoposunun vefatından sonra başpiskopos olarak atanarak kişiliğinin ve aldığı eğitimin kanıtlayıcısı olmuştur.
Aziz Nikolaos, o dönemlerde yaygın olan pagan fikirlere karşı gelmekle hristiyanlığın saf bir dini düşüncesinin oluşması için çaba harcağı anlatılmaktadır. Hristiyanlığı yeni benimsemiş olan insanların eski pagan inanışlara ait olan tapınaklarını yıktırmıştır. Sade ve gösterişsiz bir hayat sürdüren Aziz Nikolaos, 6 Aralık 342 yılında Myra’da (Demre’de) vefat etmiş ve defnedilmiştir.
Mucizeleri
Deniz Mucizesi (1):
Aziz Nikolaos hakkında aktarılan rivayete göre; haç ziyareti için Filistin’e yolculuk yapmak amacıyla Andriake limanından gemiye biner. Gemi limandan ayrılır ve Akdeniz’de ilerlemeye başlar. Şeytan gemiye şiddetli bir fırtına musallat eder. Gemi fırtınayla boğuşurken şeytan geminin iplerini ve yelken direklerini kesmeye çalışır. Denizciler ve gemide Aziz Nikolaos ile birlikte bulunan diğer yolcular Aziz Nikolaos’tan kendilerine yardım etmesini isterler. Aziz Nikolas’ın duasıyla şeytan başarısız olur. Fırtına kesilir ve gemi tekrar toparlanır. Fırtınadan sonra hasarın tespiti için Ammonius adında genç bir denizci, gemi direğine çıkıp yelkenleri kontrol ettiği esnada şeytan, genci denize fırlatır. Geminin üzerine düşen genç ölür. Aziz Nikolaos ise bu genç denizciyi yeniden diriltir. (Akça, Esen:2020)
Deniz Mucizesi (3):
Aziz Nikolas hakkında anlatılan başka bir deniz mucizesi ise azizin vefatından sonra gerçekleşmiştir. Anlatılanlara göre: Aziz Nikolas’ın ününü duyan bir grup inançlı Hıristiyan, Aziz Nikolas’ın mezarını ziyaret etmek isterler ve bunun için gemi yolculuğu yapmaya karar verirler. Denize açılacakları sırada yanlarına bir kadın yaklaşır. Kadın, yolculara yalvararak elinde bulunan yağ şişesini Myra’ya götürüp içinde bulunan yağı Aziz Nikolaos’ın mezarının bulunduğu kilisedeki lambalara dökmelerini rica eder. Yolculara yalvaran kadın şeytan Artemis’tir. Artemis, geçmişte kendisini tapınaktan kovan Aziz Nikolaos’tan intikam almak istemektedir. Yolcular kadını kıramayıp şişeyi yanlarına alırlar. Yolculuğun ilk gecesinde Aziz Nikolaos, yolculardan birine görünür ve yolcuların yanına aldıkları o şişeyi denize atmalarını söyler. Yolcular şişeyi denize atar. Denize atılan şişeden birden alevler yükselir. Alevlerden etkilenen gemi batma tehlikesi yaşar. Bu tehlike Aziz Nikolas’ın yardımıyla geçer ve gemi limana yanaşır. (Akça, Esen:2020)
Aziz Nikolaos’tan Noel Baba Efsanesine:
Aziz Nikolasın bir kült haline gelmesi 9. yüzyılda gerçekleşmiştir. Sinterklass, Santa Claus, Saint Klaes isimleriyle anılmış ve bunun nedeni olarak Germen dinlerinde baş tanrı olan Odin’in Hristiyanlıkla olan etkileşiminin sonucu olduğu düşünülmüştür.
Noel Baba’nın Aziz Nikolas ile ilişkilendirilmesinin sebebi olarak, Aziz Nikolas’ın ihtiyaç sahibi üç genç kıza pencereden kese içinde altın atması olayı gösterilmektedir.
Üç Kız Kardeşin Hikayesi rivayete göre Patara’da çok zengin bir olan adam kızlarını evlendirmek üzereyken her şeyini kaybedince drohamalarını (gelin tarafının damada götürdüğü mal veya para) ödeyemediği için evlendirememiştir. Günden güne kötüye giden durum neticesinde yiyecek ekmek dahi bulamamış olan babaları çaresizlikten kızlarını köle olarak satmaya karar verir. Bu durumu duyan ve çaresizliklerine üzülen Aziz Nikolaos ise onlara yardım etmeye karar verir. İhtiyaçları olan para kadarını bir kese içine altın koyarak pencereden atar. Bir süre sonra durumu iyileşen aile o dönemde drohamalarını karşılayarak kızlarını evlendirir. Günümüzde modernize edilerek ren geyiklerinin çektiği bir kızakla sırtındaki bohçadan hediyeler dağıtması şeklinde bir betimlemesine sebep olan bu rivayetten kaynaklandığı tahmin edilmektedir.
Son yüzyıllarda ise modernizm ve tüketim toplumu Noel Baba figürünün değişimine sebep olmuştur. Tüketim araçlarından biri haline getirilerek İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra “toplumsal pazarlama” aracına dönüştürülmüştür. Tarihin ilerleyen zamanlarında toplumun önemli bir değeri olan Aziz Nikolaos ile özdeşleştirilen Noel Baba efsanesi ticari bir amaç haline getirilerek reklamların yeni yüzü olmuştur.
Aziz Nikolaos Kilisesi’nin Mimari Değerlendirmesi
Demre Aziz Kilisesi’nin ilk yapı dönemi kesin olarak bilinmemekle birlikte tarihi ve mimari verilere dayanarak 6. yüzyılda yapılmış bazilika olduğu kabul edilir. Kilisenin 8. yüzyılda hasar görmesinin ardından, 9-10. yüzyılda kubbeli bazilika planında yeniden inşa edilir. Bu dönemden sonra Aziz Nikolaos Kilisesi birçok onarım ve ek yapı dönemi geçirmiştir. 11. yüzyılda iç narteks duvar resimleriyle donatılmıştır. Bu resimler, Bizans resim sanatı gelişiminde dönemin üslup özelliklerini yansıtan önemli sahneler içermektedir.
Myra’nın tarihinde önemli jeolojik olay 13. yüzyılın sonlarında gerçekleşir. Doğal afet sonucu Myros çayının yatağı, yolunu değiştirerek çamurlu sel suları Myra kentini 6-9 metre yüksekliğinde alüvyon toprakla doldurmuştur. Kilise ve içinde bulunduğu manastır yapıları da alüvyon dolgu altında kalmıştır. Böylelikle kilise, kent dokusunun 6 metre aşağısında olup kazı çalışmaları alüvyon dolgudan aşağı inilerek gerçekleştirilmiştir.
Planı
Kubbeli Bazilika ya da Kapalı Yunan Haçına geçiş yapısı olarak adlandırılır. Binanın çekirdeği kare şeklindedir ve üzerini büyük kubbeyle örtülü olan mekan teşkil eder. Bu merkezi mekan dört taraftan bir haçın kollarını andıran bölümlere açılır fakat haç formunu görmek mümkün olmaz çünkü kuzeyde ve güneyde kubbeyi taşıyan iri payelerin aralarına birbirine kemerlerle bağlı ikişer paye yerleştirilmiştir. Doğu ve batıda haç kolunu, tonoz sayılamayacak birer geniş kemer meydana getirir. Yapı doğuda her nef için dışa taşkın birer apsisle sonuçlanır.
Katolik ve Ortodoks mezhebine mensup ülkelerin çoğunda 6 Aralık, Aziz Nikolaos’u anma günleri yapılarak kiliselerde ilahiler söylenmektedir. Ülkemizde, Bizans İmparatorluğu’ndan geriye kalan eserler arasında ikinci en önemli yapı olarak kayıtlarda geçmektedir. Ayrıca Aziz Nikolaos’un Noel Baba efsanesi ile özdeşleştirilmesi ile PTT Aziz Nikolaos’un resminin bulunduğu bir pul bastırmıştır. Günümüzde ise hala 6 Aralık tarihinde Aziz Nikolaos Kilisesi’nde ayin düzenlenmektedir.
Kaynak
E. Akça, S. Esen, Aziz Nikolaos’ın Hayatı ve Mucizevi Karakteri, ASEAD cilt:7 sayı:12, 2020.
Hacettepe Üniversitesi Araştırma Laboratuvarları – Aziz Nikolaos Kilisesi Kazıları
Y. Ötüken, Demre Aziz Nikolaos Kilisesi Kazısının Ortaçağ Araştırmalarına Katkıları, web
