Renkler ve sembolize ettikleri anlamlar tarihteki tüm medeniyetlerde ve toplumlarda büyük bir önem taşır. Toplumsal varoluşu destekleyen en önemli faktörlerden olan mitoloji ve inanç sistemleri kendi içinde renklere yer verip onlara yeni anlamlar kazandırır. Çeşitli inançlarda karşımıza çıkan renkler, simgeledikleri manalar ile ait olduğu kültüre katkıda bulunur. Böylece dünyada rengarenk bir anlam zenginliği oluşur. Renkler hakkında bilmediğimiz yansımalar, inanç perspektifinden de inceleme konusudur.
Antik Mısır Mitolojisi
“Renk; duvar sahneleri, heykeller, mezar eşyaları ve takılar da dahil olmak üzere tüm sanat tasvirlerinin ayrılmaz bir parçası olarak görülüyordu ve belirli bir renge verilen büyülü özelliklerin, o renk hangi nesneye eklenirse eklensin, o nesnenin ayrılmaz bir parçası haline geldiğine inanılıyordu.” – Rosalie David
Antik Mısır‘da renkler, yüzyıllar süren ve hâlâ devam eden araştırmaların konusu olmaya devam etmektedir. Renkler; sanat eserlerini bütün kılmak ve onlara yeni anlamlar eklemek bakımından da oldukça önemlidir.
Antik Mısır’da renkler yalnızca sanat ve günlük hayatın içinde değil, tanrıların gökyüzündeki âlemlerini açıklamak, ahireti betimlemek ve mitolojik hikayeleri detaylandırmak amacıyla da kullanılıyordu. Her rengin simgelediği, kendine ait bir anlamı bulunmaktaydı. Örneğin Mısır hiyerogliflerinde sık sık rastladığımız, en sık kullanılan renk olarak sayılabilecek kırmızı; canlılığı, bununla birlikte tehlikeyi simgelerdi. Mısır’ın yüzleştiği çöl gerçekliği büyük bir kaos olarak kendini gösterdiği için çölü anımsatan kırmızı, şiddet tanrısı Set ile ilişkilendiriliyordu. Aynı zamanda yaşam gücünü de simgelediği için kırmızı renk sıklıkla cenaze törenlerinde kişiyi kötü ruhlardan korumak amacıyla kullanılırdı.
Yeşil, Antik Mısır mitolojisinde yaşamı ve yaşamın döngüsel olarak yenilenmesini simgeliyordu. Bu anlam Mısırlıların hayatını tarımla geçindirmesine, yeşillik içindeki toprakların onlara bereket ve hayat kazandırmasıyla açıklanabilir. Aynı zamanda Antik Mısırlılar tanrılarını altın ten rengiyle tasvir ederken, buna istisna olarak bereket tanrısı Osiris yeşil ten rengi ile bilinirdi. Bunun nedeni ise Osiris’in öldürülmesi ve ardından Isis tarafından yeniden hayata döndürülmesi olarak yorumlanır. Hayatın döngüsü ve yeniden güce ulaşan tanrı Osiris yeşil renk ile tam anlamıyla bütünleşmektedir. Antik Mısır’daki inançlar arasında muska da bulunmaktadır ve bu muskalar genellikle yeşil renk yapılarak refahı, korunmayı simgelemiştir.
Mavi rengi, Antik Mısır inancında doğurganlığı, cenneti ve suyu simgeler; gökyüzü ile bağdaştırılarak tapınakların tavan resimlerinde sıkça kullanılır. Doğurganlığı ve cenneti sembolize eden mavi, Mısır’a cenneti yaşatan Nil Nehri ile büyük önem kazanmıştır. Öyle ki Nehir büyük bir cömertlik ile Mısır’a verimlilik sağlamaktaydı. Mısır mitolojisindeki tanrılardan Amun ve Nut, göksel ve koruyucu özelliklerini öne çıkarmak için mavi ten ile tasvir ediliyordu. Koruyucu tanrı Bes’e ait doğurganlık muskaları da mavi renk ile yapılırdı, kadınların vücuduna yaptırdıkları Bes dövmesi ile aynı anlamı taşıyarak kendilerini hamilelik döneminde ve doğumda koruyacağına inanılırdı.
Sarı Antik Mısır mitolojisinde genellikle altın ve güneş ile ilişkilendirilirken sonsuzluk ve ölümsüzlük anlamını da taşır. Mitolojide tanrılar altın sarısı ten rengi ile tasvir edilir, bu tanrıların ölümsüzlüğüne ve sonsuz kudretine işaret eder. Tapınaklarda, heykellerde, fresk ve tabutlarda sıklıkla altın yaldız işlemelerinin bulunması soyluluk ve güç imajı çizer. Firavun Tutankhamun’un altın maskesi ise ilahi mükemmelliği simgeleyen en önemli örneklerden sayılır.
Türk Mitolojisi
Türk mitolojisi ve kültüründe renkler yalnızca manevi bir sembol görevi taşımaz; Türklüğün karakterini oluşturan dünyaya yayılma, büyüme ve gelişerek yaşama motivasyonlarını da bünyesinde bulundurur. Bunun temel sebebi renklerin ana yönleri simgeleyecek şekilde her biriyle eşleştirilmesidir. Örneğin doğu yönü, mavi (gök) ile eşleştirilmiş ve hayatın başlangıcını, tanrı Ülgen‘i, umudu simgelemiştir. Bu anlamların ortaya çıkmasında Gök Tengri inancı büyük rol oynar. Mavi renk gökyüzü ile tanınmış ve tanrıya yakınlığı anımsatmıştır; kutsallığı tam da buradan gelmektedir. Batı, siyah renk ile simgelenmiş ve güneşin batışı ardından etrafı saran karanlık bu renk seçiminde büyük etki yaratmıştır. Siyah renk aynı zamanda ölümü ve bilinmezliği ifade eder. Bu çıkarımdan Türk mitolojisinde güneşin yaşamı sağlayan büyük bir güç olarak tanındığını da anlayabiliriz.
Kuzey ile eşleşen renk beyazdır. Beyaz, coğrafi nedenlere dayandırılarak soğuğu; bununla birlikte bilgeliği, saflığı ve soyluluğu simgeler. Türk mitolojisinden etkiyle ortaya çıkan halk hikayelerinde sıklıkla rastladığımız ak sakallı dede figürünün bilgelik ve soylulukla nitelendirilmesi beyaz renginin Türk inancında taşıdığı anlamlar ile mümkün kılınır. Son olarak güney, kırmızı renk ile eşleşerek cesareti, kut inancını, kanı ve kurbanı simgeler. Türk inancında sıklıkla rastlanan Tanrıya kurban verme ritüeli kişiye cesaret vermek, kahramanlığını duyurması ve Gök Tanrı’ya şükretmek amacıyla gerçekleştirilirken kırmızı rengin taşıdığı anlamı pekiştirir.
Antik bir din sistemi olarak tanınan Şamanizm, Türk inancı içinde önemli yer tutar. Türkler Şaman adı verilen kişi ile ruhlarla iletişime geçtiğine inanır, çeşitli ritüeller ile şifaya kavuşurdu. Tarihte şamanizm inancında tedavi amacıyla renklerden yararlanıldığına rastlanır, bu bağlamda renklerin taşıdığı değer artmaktadır. Şamanlar renklerin enerjiyi toplama ve dağıtma özelliklerinin olduğuna inanarak renklerle iyileştirici tedaviler uygulamaktaydı. Örneğin şaman hasta kişinin ruhsal sıkıntılarını göz önünde bulundurarak onu iyileştirecek yönü ve rengi dikkate alır ve buna göre tedavi uygulardı.
Türk inancında şamanların kudreti Gök Tengri inancıyla bağlantılı olarak göklerden onlara lütfedilirdi. Şamanın manevi gücü göklerden bulut şeklinde şamanın başına doğru iner, ebemkuşağı (gökkuşağı) şeklini alarak zihnini ve bedenini doldururdu. Bu kudretin gökten geldiğini simgelemek adına şamanların davullarında ebemkuşağı resmi bulunurdu. Bu nedenle ebemkuşağının içinde bulundurduğu renkli halkalar Tanrıya yakınlık ile bağdaşan güçlü anlamlar taşımaktadır.
Hinduizm
Hinduizm, ortaya çıktığı coğrafya ve Hint kültürünün de etkisiyle bünyesinde çeşitliliği, canlılığı ve renklerin çok yönlü anlamlarını barındırır. Rengin önemi öncelikle Hinduizm’in içinde bulundurduğu kast adı verilen toplumsal sistemde görülür. Bu sistemde her bir toplumsal kasta, bir diğer deyişle basamağa varna adı verilir. Varna sözcüğü renk anlamına gelmekle birlikte bu sistem içinde her bir varna farklı renkler ile kategorize edilir. Brahminler, yani din adamları en üst basamakta bulunur ve beyaz renk ile simgelenir; ardından basamakta sırasıyla kşatriyaların (askerler, prensler) kırmızı, vaisyaların (esnaflar, çiftçiler) sarı, sudraların ise siyah renk ile anıldığına rastlanır. Renklerin bu bağlamda toplumdaki bireyler gibi taşıdığı bir statü olduğu söylenebilir. Ayrıca kast sisteminde seçilen renklerin kişilerin deri renginden ziyade renklerin taşıdığı manevi anlam ile sembolize edildiği bilinmektedir.
Hinduizm bilindiği üzere çok tanrılı bir dindir, bu inanç sisteminde sık sık zikredilen tanrılar dışında neredeyse üç yüz otuz milyon sayıda tanrı bulunur. Ayrıca tanrıların tasvirleri tek ve değişmez değildir. Hinduizm tanrılara birden fazla avatar oluşturur; yani simgeleşen tanrıların tasvirleri, renkleri ve bulundukları ortam sıklıkla değişir. Bu bağlamda renklere yüklenen anlamları seçmek Hinduizm adına diğer dinlere kıyasla daha zor sayılabilir. Örneğin tanrı Vişnu‘nun bilinen on farklı avatarı bulunur: kaplumbağa, yaban domuzu, çoban ve yarı insan-yarı aslan bunlardan bazılarıdır. Zaman zaman lacivert renge bürünür, bazen elbisesinin rengi sarı olarak tasvir edilir.
Hinduizm tanrılarının isimleri onlara genellikle renkler ile ilişkili olarak verilmiştir. Örneğin Rudra, kırmızı olan; Kalki, beyaz at; Kali ise siyah olan anlamına gelmektedir. Hinduların tanrıça Kali için söylediği bir ilahi Hinduizm dininde renklerin değişkenliğinin ve bütünselliğinin birer örneğidir: “Benim tanrısal annem Kali siyah mıdır? O uzakta olduğu için siyah görünüyor. Fakat yakından bakılınca hiç de öyle değildir. Gökyüzü de uzaktan bakılınca mavi görünüyor ama yakından baktığında onun renginin olmadığını görürsün. Okyanus da uzaktan mavi görünür. Yakınlaşıp ondan bir avuç aldığında onun da renksiz olduğunu görürsün.”
Hinduizm inancında safran rengi önemli bir yer tutar, bu renk sıklıkla Hindu keşişlerin cübbelerinde karşımıza çıkmaktadır. İnanç sistemi içinde anlamı dinginlik, fedakarlık ve dünyadan el etek çekmeyi simgeler. Bireyin içinde yaşadığı manevi temizliği belirten safran rengi, aynı zamanda bu temizliğin ateş ile mümkün olduğuna işaret eder. Ateş ile temizlenmek, kişinin kendisini dünyevi zevklere çeken nefsine karşı çıkması şeklinde de yorumlanmaktadır.
Hinduizm inancına göre, insanın bedeninde çeşitli enerjilerin kaynağı olarak çakralar bulunur. Vücudun farklı bölgelerinde yer alan yedi çakranın her biri yedi farklı renk ile ifade edilir ve kişi üzerinde tamamladıkları enerjiler renkler ile bağlantılıdır. Yoga pratiği esnasında kişi içinde bulundurduğu Kundalini adı verilen gücü harekete geçirerek bedenindeki çakralar sayesinde bu dişil gücü yukarı taşır. Hinduizm çakralar arası dengeye değer verir ve her birinin yoga ile deneyimlenen bu psişik yükselişte görev aldığı öğretilerini bulundurur.
Mitoloji ve dini inançların tamamının sembollerle ve tamamlanmayı arayan anlam zincirleri aracılığıyla insanlığa tutunduğunu önemle vurgulamak gerekir. İnsanın çoğu zaman bir ihtiyaç ile tutunduğu inançlar; simgelediği derin manaları, renkler aracılığıyla da simgelemiş; böylelikle günümüzde dahi renklere yüklediğimiz anlamları ve onlara bakış açımızı şekillendirmiştir. Renklerin her inanç sisteminde taşıdığı anlam, kullanım yeri ve manevi boyutu değişirken bu çeşitlilik bizlere yeni vizyonlar oluşturmaktadır. Aynı zamanda renkler hayatı, gerçekliği ve yaşanmışlığı canlı kılar. Hiçliği dahi renklerle anlamlandırmaya çalışmamız bundan kaynaklanıyor olabilir. Joseph Addison’un da dediği gibi: “Renkler her dili konuşurlar”.
Kaynakça
Mark, Joshua J., Color in Ancient Egypt, World History Encyclopedia, 8 Ocak 2017, Erişim Tarihi: 23.07.2025
Gürgen, İlknur, Eski Çağ Renkleri ve Anlamları, OANNES – Uluslararası Eskiçağ Tarihi Araştırmaları Dergisi, Mart 2022, Erişim Tarihi: 23.07.2025
Albayrak, Kadir, Milli Dinlerde Renk Fenomeni, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı:8, 2008, Erişim Tarihi: 26.07.2025
Kapak görseli: pixnio.com
