Çocuk edebiyatı kavramını açıklayabilmek için önce edebiyatın ne olduğunu ve kapsamını anlamak gereklidir. Edebiyat genel olarak “duygu, düşünce ve hayalleri etkili bir şekilde sözlü veya yazılı olarak ifade etme sanatı,” olarak tanımlanır. Ancak edebiyat sadece yazı ve sözle sınırlı kalmaz; aynı zamanda görsel ve estetik unsurları da içeren bir sanat dalıdır. Bu bağlamda, edebiyat, olayları izleyicinin beğenisine sunarken yazı ve sözün yanı sıra görsel anlatım ve canlandırmalar kullanarak etkileyici bir biçimde sunum yapma sanatıdır.
Peki, çocuk edebiyatı ve masalın ilişkisi nedir, bu iki unsurun çocuklar üzerindeki etkileri nelerdir, masalın önemi ve değerleri nelerdir? sorularını birlikte yanıtlayalım.
Çocuk Edebiyatı
“Hikâye anlatma geleneği bütün dünya kültürlerinin ayrılmaz bir parçasıdır. Başlangıçta çocuk edebiyatı veya yetişkinler edebiyatı diye bir ayırım yoktu. Çocuklar, aileleri gibi aynı hikâyeleri dinler ve onlardan zevk alırlardı” (Russell, 2004.)
Çocuk edebiyatı, yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde bir kavram olarak ortaya çıkmış ve zamanla önemli bir alan haline gelmiştir. Bu edebiyat türü, hedef kitle olarak doğrudan çocukları alır ve onların dünyasına uygun bir dil ve anlatım biçimi kullanır. Çocuk edebiyatı, gelişim çağındaki çocukların anlam dünyasına hitap eden, onların hayal gücünü ve düşünce dünyasını besleyen eserlerden oluşur. Bu eserler, çocukların duygusal ve zihinsel gelişimlerini destekleyerek onlara değerli birer kültürel deneyim sunar. Çocuk edebiyatı, yalnızca eğlendirici değil, aynı zamanda öğretici ve düşündürücü bir güç olarak çocukların dünyasına dokunur.
Çocuk edebiyatı, gelişim çağındaki çocukların anlama düzeyine, duygu, hayal ve düşünce dünyasına hitap eden tüm edebi ürünleri kapsar. Bu edebiyat türü, yetişkin olmayan ve topluma kazandırılması gereken genç bireylerin düşünce dünyasına seslenebilecek sözlü, yazılı ve görsel eserlerden oluşur. Çocuk edebiyatı, çocukların yaşadığı çevreyle bağ kurabileceği, kendilerini ifade edebilecekleri ve dünyayı anlayabilecekleri bir alan sunar. Yazılı veya sözlü eserlerde çocuk, yaşadığı ortamla bir bağlantı kurarak dünyasına dair yeni bakış açıları geliştirir.
Çocuk edebiyatı denildiğinde, hedef kitlesi açıkça tanımlanmış bir edebiyat türü akla gelir. Bu eserler, çocuk duyarlılığıyla şekillenmiş, onların gelişim düzeyine uygun bir dilde kaleme alınmış metinlerdir. Edebiyatın bu alanı, aynı zamanda çocuk duyarlılığını kaybetmemiş her yaştan yetişkinin yaratabileceği eserlerdir. Bu metinler, ilk planda çocukları hedef alırken, yetişkinler için de anlamlı ve eğlenceli olabilir. Nitelikli bir çocuk edebiyatı eseri, yalnızca çocukları değil, yetişkinleri de cezbedebilir. Önemli olan, dilin estetik bir şekilde kullanılması, işlenen konunun çocuğun bilişsel ve duygusal özelliklerine uygun olması, kurgunun dikkat çekici ve akıcı olmasıdır. Ayrıca, özellikle şiirsel metinlerde, ahenk, armoni ve ritim gibi unsurlar büyük bir rol oynar. Çocukların ilgisini sürekli canlı tutacak akıcı ve serüven dolu konular metnin etkisini güçlendirir.
Masallar
Masalların, genellikle olağanüstü kişilere, olaylara, serüvenlere yer verilen ve ağızdan ağıza, kuşaktan kuşağa aktarılarak gelen hayal ürünü hikâyeler olarak tanımlandığı görülmektedir. Masallar, Anonim Halk Edebiyatı içinde yer alır ve toplumun ortak malı olarak kabul edilir. Halkın hayal gücünden ve ortak bilincinden doğan masallar, dilden dile aktarılıp kuşaktan kuşağa geçer. Masallar, genellikle kahramanları kurt, peri, dev, cin, ejderha gibi olağanüstü varlıklarla şekillenen, gerçeküstü unsurlar içeren hikâyelerdir.
Çocuk edebiyatı ve masal, birbirini tamamlayan iki önemli unsurdur ve birbirlerinden ayrı düşünülemezler. Çocuk edebiyatı, çocukların gelişimsel ihtiyaçlarına göre şekillenen, onların hayal dünyasına hitap eden ve duygusal zekalarını geliştiren bir alan olarak öne çıkar. Masallar ise bu edebiyat türünün temel yapı taşlarından biridir. Masallar, çocukların dünyasında en eski ve en etkili anlatım biçimlerinden biridir. Çocukların hayal gücünü besler, değerler ve yaşam dersleri sunar, aynı zamanda dil ve düşünme becerilerini geliştirmelerine katkı sağlar.
Masalın hikâye olarak tanımlanması sözlü anlatıya dayalı olmasından kaynaklanır. Masal ile ilgili yapılan tanımlar dikkatle incelendiğinde, masalların genellikle inandırmak gibi bir iddiası olmadığına, tamamıyla hayal ürünü ve gerçekle ilgisiz oluşuna dikkat çekilir. Saim Sakaoğlu; Pertev Naili Boratav ve diğer bazı araştırmacıların tanımlarında yer alan “inandırmak iddiası olmayan” ibaresine itiraz etmiş, “hakiki dinleyicinin (hakiki dinleyiciden kültür ve tahsil yönünden zayıf olan dinleyici kastedilir)” masalların gerçek olduğuna inandığını, haksızlığa uğrayan masal kahramanları için üzüldüklerini söyler.
Çocuk Edebiyatında Masalların Rolü ve Önemi
Masallar, çocuk edebiyatının temelini oluşturur. Aynı zamanda masallar, çocukların gelişim düzeyine uygun, hayal gücünü harekete geçiren ve eğitici içeriklerle zenginleştirilmiş anlatılardır. Çocuklar, masallar aracılığıyla toplumun kültürel değerlerini, ahlaki derslerini ve evrensel temalarını öğrenirler. İyi bir masal, çocuğun zihin dünyasında önemli izler bırakır; kahramanların karşılaştığı zorluklar, başarılar ve hayal gücünün sınırlarını zorlayan olaylar, çocukları daha geniş bir dünyaya açar. Bu süreç, çocuk edebiyatının temel amacına, yani çocukların hem duygusal hem de bilişsel gelişimlerine katkı sağlama hedefine hizmet eder.
Masallar, çocukların dil gelişiminde de büyük rol oynar. Çocuklar, masalların tekrar edilen yapılarından, sembolizminden ve ritmik dilinden faydalanarak dil becerilerini geliştirirler. Ayrıca, masallar genellikle doğrudan öğretici olmak yerine dolaylı yoldan dersler sunar, bu da çocukların anlam dünyalarını daha derinleştirir. Her masalda yer alan “iyi” ve “kötü” arasındaki çatışma, adaletin ve sevginin galip gelmesi gibi evrensel temalar, çocukların etik ve toplumsal değerleri anlamalarına yardımcı olur.
Masalların Eğiticiliği
Çocuğun kültürel ve eğitsel gelişim süreci, ilk olarak aile ve sokak gibi doğal çevrelerde eğlenceli ve keyifli bir şekilde başlar; ardından okulda daha sistemli ve planlı bir hale gelir. Bu süreçte masallar, çocuğa ulusal ve evrensel değerleri öğretmek, hayal gücünü geliştirmek, soyut kavramları anlamasını sağlamak ve dil becerilerini (cümle kurma, anlatım, betimleme vb.) geliştirmek açısından önemli bir rol oynar. Masallar, çocuğun yaşadığı toplumun ahlaki ve insani değerlerini eğlenceli bir şekilde öğrenmesine yardımcı olur. Masallarda, genellikle bir ana kahramanın etrafında gelişen olaylar anlatılır. Bu kahramanlar, iyi-kötü, doğru-yanlış, haklı-haksız, adalet-zulüm, alçakgönüllülük-kibir gibi karşıt kavramlarla özdeşleşir ve bu kavramlar arasındaki mücadele öne çıkar.
“İyilik ve kötülüğün, güzellik ile çirkinliğin, zenginlik ile yoksulluğun, bir başka deyişle olumlu ile olumsuzun mücadelesi anlatılır. Bazı istisnalar dışında masallar, mutlu sonla; iyilerin, güzellerin, akıllıların kazanması ile biter. Masallarda talihsizlik ve aksilikler gerçek hayattan farklı alarak bir kerede veya birbirine bağlı olarak arka arkaya çıkar. Bunlar çözümlendikten sonra yeni sıkıntılar söz konusu olmaz, iktidarı, başarıyı ve mutluluğu sembolize eden taç ve evlilik bir daha zarar görmez” (Günay, 1992.)
Masallar, çocuğu her anlamda bilgilendirmesinin yanı sıra, ileri dönemde çocuğun fiziksel, ruhsal ve psikolojik durumunu büyük ölçüde etkiler. İçeriğindeki olayları anlamlandırma, düşündürme, canlandırma gibi özellikleri sayesinde çocuğun bilişsel gelişimini destekler. Masallar, çocuğa problemlerle baş edebilme becerisi, okur-yazarlığın ileri düzeye gelmesi, insanlarla etkileşim ve iletişim becerisi kazandırır. Sadece eğitsel anlamda değil, ruhen ve fiziken sakinleşmesini sağlar.
Özetle, masallar çocuk edebiyatının ayrılmaz bir parçasıdır ve her iki alan da çocukların duygusal, zihinsel ve dilsel gelişiminde kritik bir rol oynar. Masallar, sadece eğlenceli hikâyeler değil, aynı zamanda çocukların dünyalarını şekillendiren, onları eğiten ve büyüten önemli araçlardır. Çocuk edebiyatı ise masalların ve diğer edebi türlerin, çocukların dünyasına uygun bir biçimde sunulmasını sağlayarak, onların düşünsel ve duygusal dünyalarına derinlemesine dokunur. Bu iki öge, çocukların birey olarak gelişim süreçlerine önemli katkılar sağlar.
Kaynakça:
- Bingöl, Mehmet. “Masalların Çocuk Eğitimindeki Önemi”. Dergipark. Web. 15.02.2025.
- Karatay, Halit. “Dil Edinimi ve Değer Öğretimi Sürecinde Masalın Önemi ve İşlevi”. Dergipark. Web. 13.02.2025.
- “Çocuklara Masal Okumanın Önemi”. Dumadum. Web. 11.02.2025.
- Öne Çıkarılmış Görsel
