Peru’da geleneksel dokuma sanatı, yerel topluluklar ve kültürel turizm açısından önemlidir. Yüzyıllardır süregelen bu dokuma sanatı ile ürettikleri giysiler onların geçmişinin, kültürünün bir parçası olarak hâlâ varlığını sürdürmektedir. Kimliklerinin, aidiyetlerinin, politik ve kültürel duruşlarının bir sembolüdür. Bu yazımızda And Dağlarının etekleri Peru’da sürdürülen bu mirası ve yıllar içinde gelişimini inceleyeceğiz.
And Dağlarının Benzersiz Sanatı
Dokumacılık, M.Ö. 2000 yılından bu yana hem bir uğraş hem de kendini ifade etme biçimi olarak varlığını sürdürmektedir. Canlı renkler, birbirinden eşsiz desenler, günlerce belki aylarca süren emek, sabırla dokunan kumaşlar… Bu gelenek, And toplumlarının kültürel sürekliliğini sağlayan en temel sanat formunu oluşturmuştur.
Tekstil, hem yaşayan insanlar hem de ölenler için önemli yer taşımaktadır. Hayattayken kumaşlar, renk ve motifler aracılığıyla politik, sosyal ve mesleki statüyü yansıtır. Ölümde ise öte dünyada kostüm görevini görür. Soyluların mezarlarında; midye, kemik ve ağaçtan yapılmış dokuma aletleriyle birlikte sepetler de bulunur. Bu durum, tekstil üretiminin kutsallığını da gösterir.
Peruluların Giyim Tarzı
Peru’nun yüksek And bölgelerinde, her köyün kendine özgü bir giyim tarzı vardır ve bu tarz kişinin hangi bölgeye ait olduğunu gösterir. Geçmişte Andlar’da giysi son derece politik bir anlam taşırdı. Giysiler, kimlik ve statü göstergesiydi. Soylular ile halk arasında ayrımı gösteren güçlü bir araçtı.
And Dağları’ndaki yerli kadınlar, parlak ve renkli geleneksel kıyafetler içinde kat kat olacak şekilde giyinirler. Bu kıyafetler arasında pelerinler, şallar, işlemeli etekler ve canlı renklerde şapkalar vardır. Ancak günümüzde pek çok kadın modern giysiler giymektedir ve geleneksel kıyafetlerini özel günlerde kullanmaktadır.
Lliclla, Quechua dilinde (İnkaların dilidir) kadınlar tarafından giyilen bir çeşit pelerindir. “Manta” olarak da bilinir. Kadınlar soğuk havada giyerler. Festival ve özel günlerde renkli, desenli ve kat kat Lliclla’lar giyilir. Chumpi, Quechua dilinde “kemer” anlamına gelir. Kadınlar geleneksel olarak eteklerini sabitlemek için bu kemerleri takar. Erkekler de bel desteği olarak, yük taşırken ya da pantolonlarını bağlamak için chumpi kullanır. Ayrıca kundaklanan bebeklerin bağlanmasında da kullanılır.
Jobona, Quechua dilinde kadınların giydiği geleneksel yün ceketi tanımlar. Renkli düğmelerle süslenmiş desenleriyle dikkat çeker ve genellikle Lliclla’nın altında giyilir. Montera, Quechua dilinde geleneksel şapka anlamına gelir ve stili, giyenin yaşadığı bölgeye göre değişir. Sanq’apa, çenenin altından bağlanan ve genellikle beyaz boncuklarla yoğun şekilde süslenen dokuma bir şerit türüdür. Boncuk sayısı, genellikle kadının sosyal statüsünü yansıtır. Bölgeye göre tarzı değişkenlik gösterir. Pollera, geniş eteklere verilen isimdir. Kadınlar genelde kat kat pollera giyer. Eteklerin kenarları genellikle puyto adı verilen renkli şeritlerle süslenir.
Geleneksel And erkek giyimi, kadınlara göre Batı etkisiyle çok daha fazla değişikliğe uğramıştır. Yaşlı erkekler genellikle diz boyunda, elde dokunmuş koyu renkli pantolonlar giymektedir. Günümüzde genç erkeklerin sıkça dizine kadar kıvrılmış modern eşofman altları giydiği görülür.
Sömürge Dönemi: Devam Eden Gelenek, Yeni Tekstil Ürünleri
16. yüzyılda İspanyollar, İnka İmparatorluğu’nun başkenti olan Cusco bölgesine (günümüz Peru sınırları) geldiler. İspanyol kültürü, hem tarihi hem de yerli halkın yaşamını çeşitli yönlerden değiştirdi. Bu değişimlerin en görünür olanlarından biri giyim tarzıydı. Yerli halk yavaş yavaş İspanyolların giyim tarzını da benimsemeye başladı. Pek çok bölgede yerel kıyafetler neredeyse tamamen yeni giysilerle değiştirildi; ancak bu giysiler yerel kumaş ve malzemelerle, aynı teknikle üretilmeye devam etti.
İnka dokumacıları, İspanyol sömürge döneminde de dokuma sanatını sürdürdüler. Yerli tekstil teknikleri ve biçimleri devam etti, ancak çoğu zaman İspanyol izleri motiflerine de yansıdı. Sömürge döneminde bir Lliclla’da (kadın omuz şalı), hem İnka Tocapu (Tocapu, İnka uygarlığında kullanılan kodlanmış, geometrik desenler için kullanılan Quechua kökenli bir terimdir) desenlerini hem de İspanyol tarzı motifleri bir arada görülebiliyordu. Aynı zamanda, geleneksel İnka dokuma şeritleri üzerinde Avrupa dantellerinin taklidi süslemeler de kullanılırdı.
Sömürge döneminden kalma diğer dokumalarda, örneğin Bebek İsa heykelleri için yapılmış minyatür tunikler bulunur. Yani yerli halk farklı bir kültürün etkisi altındayken bile kendi kimliğine, mirasına sahip çıkmaya çalışmış, yok olmasına izin vermemiştir. Aslında bu da onların bir tür direnişidir.
Sömürge döneminde Peru’da yeni tekstil türleri ortaya çıktı; duvar halıları, koltuk örtüleri, yatak örtüleri ve halılar yaygınlaştı. Bu kumaşlar hem yerli hem Avrupai izler barındıran sofistike tasarımların eseri olmaya başladı. 17. yüzyıldan kalma pamuk ve deve yününden yapılmış bir duvar halısına Fransızca yazılar dokunmuştur. Bu tasarımın ise Avrupa gravürlerinden esinlenildiği görülmektedir. Bu da dokumacılığın alıcı kitlesinin genişlediğine, başka kültürlerin esintisiyle birlikte varlığını sürdürebildiğine işarettir. Görüntüde değişmeler olsa da hammadde ve teknik yine Peru dokumacılarındandır.
Neden Peru?
Gelişen Peru tekstilinin öne çıkan en büyük avantajlarından biri, yüksek kaliteli hammaddelere erişimidir. Peru, yumuşaklığı ve dayanıklılığıyla dünya çapında tanınan Pima ve Tanguis pamuğunun önde gelen üreticilerindendir. Ayrıca üreticisi olduğu başka doğal liflerin uluslararası değerinin artmasıyla, pazarda en önde gelen isimlerden olması kaçınılmaz olmuştur.
Modernleşme
İnka dönemine ait bazı kıyafet türleri günümüze kadar varlığını koruyor. Son yıllarda ise geleneksel kıyafetlerin yerini modern kıyafetler almaya başladı. Kentlerde yaşam ile birlikte pek çok Andlı şehir kıyafetlerini tercih edebiliyor. Geleneksel kıyafetleri genellikle özel günlerde giyiyorlar. Kültürel bağ, insanların dokuma mirasına bağlı kalmasını sağlamaya devam ediyor. Gerek günlük hayatta gerekse törensel ortamlarda kullanılan Peru dokumaları, kültürel değerleri aktaran canlı birer araç niteliği taşımaya devam ediyor.
Peru tekstil gelenekleri, özellikle turizm ile birlikte tanıtılarak, bir gelenek olarak kalabilmesi için çaba gösteriliyor. UNESCO, Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi kapsamında, birçok ülkenin kültürel uygulamalarını, ritüellerini ve zanaat geleneklerini koruma altına alır. Peru dokuma geleneği de bunlar arasında. Ayrıca Peru Kültür Bakanlığı (Ministerio de Cultura) ve yerel yönetimler: Geleneksel dokuma yapan topluluklara “Kültürel Miras Taşıyıcısı” unvanı vererek teşvik ediyor. Çeşitli müzelerde de Antik İnka dokuma koleksiyonları bulunuyor. Böylece bu miras hem belgeleniyor hem de korunuyor.
Kaynakça
“Andean Textiles.” The Metropolitan Museum of Art, 1 June 2020, web. 14 July 2025.
“The Rise of Peru’s Textile Industry.” Perú Info, 19 Aug. 2024, web. 14 July 2025.
“Traditional Andean Clothing.” Threads of Peru, https://threadsofperu.com/pages/traditional-andean-clothng. 14 July 2025.
Callañaupa Álvarez, Nilda. Weaving in the Peruvian Highlands: Dreaming Patterns, Weaving Memories. Thrums Books, 2007.
