İskoçya denince ilk akla gelen örneklerden birisi, kültürlerinde çokça yer edinmiş ve sık sık kendinden söz ettiren kilt kültürüdür. İskoçlarda kilt, erkekler arasında yaygın olan bir kültürüdür. Halkın kültürlerinin değer verdikleri bir parçası olmasıyla etek olarak nitelendirilmesinden pek haz etmezler. Bu onların geleneksel kıyafetleridir.
Bu yazımızda da İskoçya‘nın Kilt kültürünü yakından tanıyacağız.
Kiltlerin Kullanım Yerleri ve Anlamı
Artık düğünlerde, balolarda, festivallerde ve diğer özel günlerde giyilen kilt, ulusal gurur olarak nitelenmekte ve aile ile klan ilişkileri açısından önemli bir konumdadır. Kilt kıyafeti, gücün, romantikliğin ve dramatizmin sembolü olarak görülmektedir. Belli bir dönemden sonra kiltler bunlara ek olarak aidiyetin sembolü olarak da anılmaya başlamıştır.
Kiltlerde her renk, bir klanı temsil etmekle beraber, ekoseleri (tartan) sadece klanlara özel değildir. Bölgeler, şehirler, okullar, şirketler ve hatta kişilere dahi ait olabilmektedir.
İskoçça da kilt, giysileri vücuda sıkıştırmak anlamına gelmektedir. Encyclopædia Britannica adındaki ansiklopedide, İskoçça kelimenin kökeninin Antik İskandinavca olan “kjalta” kelimesinden türediğini ve kıvrımlı anlamına geldiği söylenmektedir.
Kiltlerin Tarihi
1600’lü yıllarda erkekler ava çıkarken İskoç eteklerini, diz kapaklarına kadar uzanan omuz atkılarını kullanıyorlardı. Zaman içerisinde değişime uğrayarak daha geniş atkılar kullanılmaya başlandı. Fakat geniş atkılarından dolayı savaşlarda üst kısımlarını rahat kullanamıyorlardı. Alt kısımlarını ise kiltler sayesinde daha rahat hareket ettirmeye başladılar. Kiltler, yünlü kumaşı sayesinde sert soğuklardan koruyarak geceleri battaniye görevi görürdü. Bu sayede dağlık arazilerde çabuk yer değiştirmelerini sağladı.
1 Temmuz 1746 tarihinde kıyafet yasası çıkarılarak kiltler yasaklandı. Yasağa karşı çıkanlar ilk önce 6 ay hapse, ardından ise 7 yıllık bir sürgüne gönderildi. Bu kıyafet yasası, 1782 yılında kaldırıldı. Bu yıllarda artan nüfus ve korku salan Dağlı İskoçlar, yasağın kaldırılma sebepleri olarak gösterilmektedir. İngiliz ordusundaki dağlı İskoç alayları bu kıyafet yasasından muaf tutuldu. Her alayın kendine özgü, farklı renklerde ve desenlerde etekleri vardı.
İskoç etekleri 16.yüzyılda “Büyük Etek (Feileadh Mor)” ismiyle ortaya çıkmıştır. Bu eteklerin üst kısmı, pelerin gibi omuzlardan dökülerek tüm gövdeyi kaplıyordu. Alt kısmı ise diz kapaklarının aşağısına kadar iniyordu. Kolay kuruyan bir giysi olduğundan yağmurlarda rahatlıkla giyilebiliyordu. Küçük veya yürüme eteğine ise “Filleadh Beag” denmektedir.
Bugünkü haline benzer ilk kilt örneği, 18.yüzyılda ortaya çıkmıştır. Bir İngiliz, eteği ikiye bölerek ilk kendisi, sonrasında ise çevresi ve halk giymeye başladı.
Kilt Kıyafetinin Parçaları
Kilt kıyafetleri, gömlek, kravat, yelek, ceket, kilt ve iğnesinden oluşur. Dize kadar yün çoraplar giyerler ve kurdele ile hafif takım elbise ayakkabılarını giyerler. Kiltlerin cebi olmadığından dolayı “Sporran” adı verilen özel çantalar kullanmaları gerekmekte ve zincirle veya deri bir kemerle tutturulup öne asılmaktadır. Son olarak çoraplardan birine deri kınında bir bıçak yerleştirilir.
Kiltlerin farklı bir versiyonu olarak daha küçük ekose desenlere sahip ve çorap gibi tene yapışan dar paça pantolon olarak farklı bir türü de bulunmaktadır. Bu pantolonlara “threw” denilmektedir. Bu pantolonlar genelde ata binmekte kolaylık sağlaması için üretilmiştir ve eski dönemlerde at binmek için zengin olması gerektiği düşüncesi hâkim olduğu için threw giyenler zengin olarak nitelendirilmiş zamanla bu pantolonlar bir statü simgesi haline gelmiştir.
Kiltlerde Ekose ve Aksesuar Kullanımı
İskoçya’nın ekonomisi için çok önemli olan ekose dokuması, yıllardır doğal kök boyalarla boyanmaktadır. Denize yakın bölgelerde gri-bej tonlarında, iç kesimlerde ise daha canlı renkler yaygındı. Ekoselerin renk tonuna veya boya türüne adı değişmektedir: açık tonlardaki ekoseler için antik, kimyasal boyalılar için modern ve soluk tonlardaki ekoseler için ise weathered terimleri kullanılmaktadır.
Kıyafetlerin bütününü süsleyen ve aksesuar olarak ekledikleri parçalardan birisi Plaidlerdir. Plaidler, omza atılan şal anlamına gelir. Plaidlerin kullanımı kolaylaştıran broşlar, şalların omuzlara sabitlenmesini sağlıyordu. Şapka, uzun çorap gibi aksesuarlar da mevcuttur. Kiltlerin cepleri olmadığı için sporran adı verilen ve kürk ya da deriden yapılma küçük çantalar kullanılırdı. Kamalar, İskoçlar için kilt geleneğinde önemli bir yere sahiptir.
Kiltin Görüldüğü Dizi ve Filmler
Sinema filmleri ve dizilerinde genellikle hayatımızdan ve kültürlerden esintiler görmek çok olasıdır. Kilt kültürü ve İskoçlar da sinemada yer edinmiş ve konusuna bağlı olarak sık sık kullanılan ögelerdendirler.
1-Outlander
Dizi, 1945 yılında evli ve savaş hemşiresi olan Clarie‘nin, 1743 yılına zaman yolculuğu yapmasını ve İskoç savaşçısı olan Jamie ile evlenmek zorunda kalarak zaman içerisinde iki adamın arasında kalmasını anlatmaktadır. Savaş sahnelerinde erkeklerin kilt giydikleri sık sık görülebilmektedir.
Başrollerini Caitriona Balfe (Clarie) ve Sam Heughan (Jamie) canlandırmaktadır. Yayımlanmış yedi sezona sahip dizinin sekizinci sezonu ise yapım aşamasındadır.
BAFTA ödüllerinde İskoçya’da 2016 yılı En İyi Kadın Oyuncu – Televizyon (Caitriona Balfe) ödülünü almıştır.
2-The Crown
The Crown, 2.Dünya Savaşı sonrasında İngiltere’deki siyasi karışıklıkları ve tahta 2.Elizabeth‘in çıkmasını konu almaktadır. Altı sezona sahip final vermiş bir dizidir. Başrol 2.Elizabeth’i Olivia Colman oynamaktadır. Dizinin sahnelerinde karakterlerin üzerinde sıkça ekose desenine rastlanır ve desenler genellikle mavi ağırlıklıdır.
Altın Küre‘de 2017 yılı En iyi Televizyon Dizisi ve Televizyon Dizisinde En İyi Kadın Oyuncu Performansı – Dram (Clarie Foy) ödülü almıştır. 2021 yılında Televizyon Dizisinde En İyi Erkek Oyuncu Performansı – Dram (Josh O’Connor) ve En İyi Televizyon Dizisi – Dram kategorilerinde ödül almıştır.
3-Downton Abbey
Ekosenin kullanıldığı bir diğer dizi ise 1912 ile 1920 yılları arasında Downton Malikanesinde yaşayanları ve çalışanları konu alan final vermiş bir dizidir. Malikanenin kontu, her şeyin yolunda olduğunu düşünürken iki yakınını Titanik kazasında kaybetmesiyle bu düşüncesinde yanıldığını anlar. Artık hiçbir şey eskisi gibi olmayacaktır. Başrol olan Kont Robert Crawly‘yi ise Hugh Bonneville canlandırmaktadır. Filmde görülen kilt kıyafetinde yeşil ve mavi rengin hakim olduğu görülmektedir. Ayrıca sporran adı verilen küçük bel çantası da yer almaktadır.
Downton Abbey dizisi, 2011 yılında, BAFTA‘da En İyi Ses (Kurgu-Eğlence)/ Yönetmen (Kurgu-Eğlence) ödüllerini kazanmıştır.
2012 Altın Küre‘de ise Televizyon İçin Yapılmış En İyi Mini Dizi veya Sinema Filmi ödülüne layık görülmüştür.
4-Braveheart
Filmin konusu, William Wallace ile İskoç halkının, başta İngiliz ordusu olmak üzere Kral I. Edward‘a karşı yaptıkları bağımsızlık savaşını anlatmaktadır. Savaş sahnelerinde, kilt giydiklerini ve bu kilt kıyafetinin içerisinde nasıl rahat hareket ettikleri gözlemlenebilmektedir. Kahverengi ağırlıklı kiltlerin, haki yeşili ve gri tonlarda da yer aldığı görülebilir.
Braveheart filmi, 1996 yılının;
- Altın Küre‘de En İyi Yönetmen – Sinema Filmi (Mil Gibson) ödülünün sahibi;
- Oscar‘da ise En İyi Yönetmen/ Efektler, Ses Efektleri Düzenleme ödüllerinin sahibi olmuştur.
Henüz izlemeyenler için bu ödüller bir nevi teşvik edici olabilmektedir. Bu film ayrıca yarı kurgudur. Gerçekte de William Wallace adında biri yaşamış, İskoçya için mücadele etmiştir.
Kaynakça
- “The History Of The Kilt”. Lochcarron of Scotland. Web. 07.07.2024.
- “A Brief History Of THe Scottish Kilt”. The Fact Site. Web. 07.07.2024.
- “Braveheart”. Beyaz Perde. Web. 07.07.2024.
- “Downton Abbey”. Beyaz Perde. Web. 07.07.2024.
- “Outlander”. Beyaz Perde. Web. 07.07.2024.
- “The Crown”. Beyaz Perde. Web. 07.07.2024.
- “Kilt”. Meleklerin Payı. Web. 24.05.2024.
- “Braveheart Ödülleri”. IMDb. Web. 09.07.2024.
- “Downton Abbey Ödülleri”. IMDb. Web. 09.07.2024.
- “The Crown Ödülleri”. IMDb. Web. 09.07.2024.
- “Outlander”. IMDb. Web. 09.07.2024.
- “Sinemanın Altın Çağı: 90’ların En İyi 10 Filmi”. Söylenti Dergi. Web. 07.07.2024.
- Çelikyay, Sevinç. “Geçmişten Günümüze Ekose”. Sanatta Yeterlilik Tezi. Haliç Üniversitesi. 2016.
