Etnik kültürleri, içerisinde yer aldıkları coğrafyaları ve gelenek görenekleriyle İran çok çeşitli ve çok boyutlu özelliklere sahip geniş bir kültürel yapıya sahiptir. İran denince aklımıza gelen geleneklerin başında da el halıları gelir. Günümüzde İran halıları kültürün bir parçası olduğu gibi ülke ekonomisinin de bir parçası haline gelmiştir.
İran halısının kökeni yazılı kaynaklara göre milattan önceki tarihlere kadar dayanmaktadır. Bir sanat haline gelmiş halılarına İranlılar “Pazırık” adı vermiştir. Günümüzde üretildiği bilinen en eski halı şu an Hermitage Müzesi‘nde sergilenen MÖ 500’lü yıllarda dokunmuş bir el halısıdır. Çin metinlerinde ilk kez MS 224-641 yıllarında Sasani Devleti dönemine denk gelen tarihlerde İran halısından bahseden yazılı belgelere rastlanılmış, Yunanlılara ait tarih kalıntılarında ise halıların ne kadar kaliteli ve değerli olduklarını anlatan metinler görülmüştür. MS 14 ve 15. yüzyıllara ait belgelerde yine aynı halıların sahip olduğu desenlerin eşsiz güzelliğinden bahseden kaynaklara rastlanmış. Özelliklede 16. yüzyılda önem kazanmaya başlayan İran halıları bu dönemde en gözde zamanlarını yaşamıştır.
Bu tarihlerde halılar genellikle saraylarda kullanılmak için yapılmış 19. yüzyıla gelince artık ihracatının yapıldığı bilgisine erişilmiştir. Günümüzde sarayda kullanılan halıları dünyanın çeşitli yerlerindeki müzelerde sergilendiğini görmek mümkündür. Tarihi bulguların gösterdiği zamanlardan günümüze kadar her şeyde olduğu gibi halılarında motif ve desenlerinde çeşitli değişiklikler olmuş fakat sahip olduğu değeri hiç kaybetmeden günümüze kadar gelmeyi başarmıştır.
İran Halısının Özellikleri Nelerdir?
Yıllardır evleri süsleyen ve zarafet katan halılar kişiye özel ve her evin yapısına göre özenle hazırlanır. Geleneksel detaylardan modern motiflere göre kendine özgü bir yapıya sahiptir. İran halıları günümüzde el işçiliğiyle bezenmiş ve kök boyalarla süslenmiş sanat parçalarıdır. Renklerin her biri özenle ve bitkilerin özlerinden üretilir. Nar kabuğu, zencefil ve ceviz gibi birçok bitkinin özleri alınarak renkler üretilir ve kişinin zevkine göre süslenir. Genel hatlarıyla kadife ve parlak bir yapıya sahiptirler, ipek kullanılarak incelikle işlenmiş desenlerle süslenir, sentetik malzeme kullanılmadığı için çok yumuşak ve uzun yıllar kullanılır.
İran halısı karmaşık yapılara sahip el dokuması olması sebebiyle desenleri simetrik değildir. Hatta bazen desenlerde hatalı kısımlarda bulunur. Bir bütün olarak bakıldığında ne kadar nizami ve güzel görünen bir yapıya sahip olsa da desenler tek tek incelendiğinde bir bütün oluşmadığı görülebilir. Kökler kullanılarak elde edilen renkler cümbüşüyle elde edilen halılarda yine de genel anlamda daha koyu renklere rastlanır.
Karmaşık tasarımları, renkleri ve işçiliği ile tanınan İran halısını üretmek beceri, sabır ve özveri gerektiren yoğun bir süreçtir. İpliği döndürmek, doğal boyalarla boyamak, dokuma tezgâhında istenilen desende dokumak, karmaşık bir düğümleme tekniği ile bitirmek gibi birkaç adımı içerir. Uzun uğraşlar gerektirmesinden dolayı İran halılarının tamamlanması birkaç ay veya birkaç yıl sürebilir. Bu süreç halının kalitesine ve boyutuna bağlıdır.
Dokuma işleminin başında ilk adım çözgüdür. Bu adımda halının ipek, pamuk veya yünlerle çözgüleri (Çözgü; dokumacılıkta atkıların geçirildiği, dokunacak kumaşın uzunluğunu oluşturan uzunlamasına ipler) oluşturulur ve bunlar halının tabanını oluştururlar. Daha sonra birleştirilen çözgülerde halının kenarlarını oluşturur. Bu işlemin üzerine atkılar (Atkı; Dokuma tezgâhlarında mekikle enine atılan iplik) geçirilerek çözgülerin etrafına düğümler atılır bu şekilde de halının desenleri oluşturulur. Düğümleri sıklaştırmak ve sabitlemek için iplikler bir tarak yardımıyla dövülür. Tamamlanan halının uçlarında bulunan püskülleri daha düzgün durması için örülür veya taranarak düzeltilir.
Halı Çeşitleri
İran halıları kendi içinde çeşitlere ayrılır. Birçok çeşidi bulunan halıların en kıymetli ve dikkat çekici olanı Keşan halılarıdır. Halı çeşitleri arasında en parlak ve kadife olan modeldir. Düğümlerinde altın ve gümüş detaylara rastlamak mümkündür. Bir diğer tür ise İshafan halılarıdır. Bu türe özellikle 17. yüzyılda Şah Abbasi döneminde rastlanır. Şimdilerde bu türe Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde rastlamak mümkündür. Kirman halısı olarak bilinen bir diğer tür ise İran’ın güneydoğusunda bulunan Kirman’da üretilir. Altın detaylara sahip olan bu halının en dikkat çekici olan kısmı karışık desenlere sahip olmasıdır. Herat olarak bilinen halı modelinin ise ince iplerle dokunmuş yumuşak bir yapısı vardır. Bu modelin üzerine genellikle çeşitli meyve figürleri işlenir. Diğer modellere daha uzun ve dar bir şekilde dokunurlar. Portekiz halıları ise ismine bakılmaksınız İran’da üretilen farklı bir halı modelidir. Bu halılar İran’da üretilir daha sonra gemilerle Portekiz’e gönderilir. Halıların en önemli detayları ise desenlerinin ortasında bulunan bayraklara Portekiz armalarının işlenmesidir.
Sanat ve Moda’da İran Halısı
İran halı modelleri 1960’lara doğru modada gözde desenler olmaya başlamış. Zamanında herkesçe bilinen ve dinlenen Bob Dylan, Rolling Stones ve Beatles gibi Müzisyenlerin ve grupların İran halısı desenli kıyafetler tercih ettiği görülmüştür. Sadece bununla kalmamış Hermes ve McQueen gibi ünlü modacılarda oluşturdukları koleksiyonlarda giysileri İran halısı desenleriyle süslemişlerdir. Bir benzeri olarak Hollandalı moda tasarımcısı Marlou Breuls‘da 2016 yılında tasarladığı kıyafetinde İran halısı desenleri kullanmış. Bu eseri ona Mercedes-Benz Moda Haftasında ödül kazandırmıştır.
Güncel olarak Metropolitan Sanat Müzesi‘nde bulunan Johannes Vermeer‘a ait olan 1662 yılında resmettiği yağlı boya tablosu “Sürahili Genç Kız” eserinde İran halısına rastlamak mümkündür.
Tablonun hemen sağ alt köşesinde bulunan masanın üzerinde bulunan bir takım eşyaların ve tabloya ismini veren sürahinin hemen altında ince detaylarıyla işlenmiş ve esere büyüleyici bir detay katmış olan İran halısını görmek mümkündür.
Kaynakça
- İran Halıları. rotadisigezgizler.com. 07.04.2024. Web.
- İran halısının tarihçesi ve özellikleri. apexhali.com. 10.04.2024. Web.
- İran halısı nasıl anlaşılır? İran halısı özellikleri nelerdir?. retrohalı.com. 10.04.2024. Web.
- ÇAŞKURLU, Serap, Sıamak EGHARLOO, and K. I. R. Betül. “AYAKKABI TASARIMINDA BİR İRAN HALI HİKÂYESİ.” Gaziantep University Journal of Social Sciences 21.2 (2022): 840-854.
