Zaman ilerliyor; toplumlar, düşünceler ve inanışlar değişiyor. Gerçeğin göreceli olduğu bu zamanlar, inanç ayrılıklarını belirginleştirebiliyor. Birey, modern yaşamda teknoloji ile beraber “gerçeklikler” arasında kolayca geçiş yaparken istemediğini kolayca geride bırakıyor. Peki bu zamanlarda komplo teorileri neden bu kadar ilgi görüyor? İnsan psikolojisinde, insanın toplumda kabul görme ihtiyacında ve toplumun bu duruma verdiği cevaplarda; nedenlerinden sonuçlarına, komplo teorileri kendisini nerelerde ve nasıl konumlandırıyor?
Komplo Teorileri Bireylerde Varlıklarını Nasıl Buluyor?
Çoğu zaman toplumda, belirli kesimlerde ve zamanlarda, belirsizliklerin anlam ihtiyaçlarına cevap olarak görülen bu teoriler, bazı koşullarda varlıklarını arttırabiliyor. Beraberinde bu koşullar komplo teorilerinin var olmalarına da alan tanıyor.
Bununla birlikte modern dünyada, teknoloji ve medyada, yayılımının ve bilgiye erişimin zaman zaman aşırıya kaçmasıyla, bilgi tüketimi ve daha da önemlisi asılsız bilgilere erişim her kesime açık ve erişilmesi kolay bir hal alıyor. Denge sağlanamadığında ise gerçekliklerin birbirine karışması ve zihinsel karşıtlıklardan korunmak zorlaşıyor.
Bireyin düşüncelerine ve inanç sistemlerine dış dünyada bir yankı bulamadığı zamanlarda topluma yabancılaşma süreci başlamış oluyor ve daha derine bakıldığındaysa dışlanmış hissedebiliyor. Kişinin sosyal varlığının zayıfladığını hissetmesiyle, belki de azalmasına tanıklık etmesiyle, topluma aidiyet hissinin azalması eşzamanlı ilerliyor. Bireyin gerçekliğinden kopmaya başladığı bu süreçte alternatif bir toplulukta güvende hissetmesi onu içsel olarak çevresine uzaklaştırıyor.
Komplo Teorilerine Yol Gösteren Psikolojik Etkenler
İnsanlar, hayatlarında anlam bulmaya çalışırken neden-sonuç ilişkilerine dayanıyor; çevrelerini anlamak için bu bağlamlara ihtiyaç duyuyor. Toplumsal bir alanda bilgi yetersizliği hissedildiği zaman bu boşluk için anlam yükleme dürtüsü devreye giriyor, belirsizliği giderme iç güdüsü ağır basıyor ve komplo teorileri böyle zamanlarda belirsizliğe karşı koz olarak görülmeye başlanıyor.
Öte yandan hayatta, örüntüleri tanıma isteği bize evrimsel kalıntı ve zihinsel alışkanlık olarak atalarımızdan, tehditlere karşı önlem olarak gelen bir iç güdü. Bizde ise bu durum savunma mekanizması olarak kendini gösterebiliyor ama aynı zamanda kendini baltalayan bir hale dönüşmeye mahkum olarak kalıyor. İnsan beyni var olmayan bağlantıları görmeye olan eğilimi ile yaşadığı zaman komplo teorilerini beslemiş oluyor.
Varoluşsal anlamda güvende hissetmek ise insanın en temel ihtiyaçlarından biri; ve insan, üzerinde kontrolü bulunmayan durumlarda alternatif açıklamalar aracılığıyla sahte kontrol hissini yaşamaya zaman zaman tamam diyebiliyor.
Sosyal psikolojide, komplo teorilerine yol gösterenlerse toplumdan uzakta hissetmenin ardından gelen aidiyet duygusu arayışı ve kabul görme ihtiyacı olarak görülüyor. Bireyin güçsüz ve tehdit altında hissetmeye başladıkları zamanlarda inanma eğilimlerinin de doğru oranda arttığı görülüyor.
Topluma Yansıması ve Etkilerinin Gücü
Otoriteye güvensizlik toplumu ilgilendiren komplo teorilerinin hem nedenlerinden hem de sonuçlarından biri olarak görülüyor. Toplum içerisindeki gruplaşma ve gruplar arasındaki sadece duyulmak istenilenlere inanma eğilimi, toplumda var olan kutuplaşmayı ne yazık ki daha da körükleyebiliyor. Gerçeğe çarpık aynalar tutabilen inanışlar öncelikle psikolojik-sosyal olarak bireyi zayıflatıyor devamında ise toplumda ve bireyde irade kaybına ve teslimiyet hissine yol açabiliyor. Bu durum bazı zamanlarda o kadar ileri gidebiliyor ki sisteme dair inançsızlıklar toplumun zaman zaman oy kullanma hakkını bile gölgeleyebiliyor.
Gerçeğin Korunması için Ne Yapılabilir?
Gerçekler ve mantık, toplumu ayıran inanışlara ışık tutmada her zaman istenilen etkiyi yaratmıyor. Bu noktada analitik düşünme becerisi ve bilimsel düşünce okuryazarlığı anahtar rolünü oynuyor. Uzun vadede bu yöntemlere aşinalık kazanılabiliyor ama bu durum günlük hayatta işimize pek yaramıyor.
Kısa vadede ortak zemin yaratmak, aynı noktada buluşmak isteğini göstermesi adına birleştirici bir tutum olarak görülüyor. Karşıdaki kişinin inanışlarına meydan okumadan onların da değerleriyle uyumlu bir noktadan konuşmak amacın bir olduğunu vurguluyor. Bu yol sadece bilimsel düşünce ile değil insani değerlerimizle, anlayış, empati ve ortak bir dil kurma niyetiyle de şekilleniyor.
Kaynakça
Douglas, Karen M., et al. “The Psychology of Conspiracy Theories.” Current Directions in Psychological Science, vol. 26, no. 6, Dec. 2017, pp. 538–542. SAGE Journals. Web
Imhoff, Roland, and Pia Lamberty. “Why People Believe in Conspiracy Theories – and How to Change Their Minds.” The Conversation, 19 July 2017. Web
Taylor, Michael. “Why People Believe in Conspiracy Theories.” BBC Science Focus Magazine. Web
Öne çıkan görsel: bubisanatcom
