İstanbul’daki Tarihi Camiler: Şehri Keşfetmenin Manevi Yolu

İstanbul’daki tarihi camiler, kültürel doku ve miraslarıyla hem yerlilerin hem de turistlerin ilgi alanlarından olmuştur. Şehri keşfedebilmenin birden çok manevi yolu vardır; birden çok inanç olduğu gibi bu inanışların hepsinin farklı manevi boyutları da vardır.

Birçok medeniyetin izlerini, yaşanmışlığını bünyesinde barındıran ve semaya yükselen minareleriyle şehrin dört bir yanından bizleri adeta hikâyelerini keşfetmeye çağıran camiler, onlara dokunacak bir el aracılığıyla gün yüzüne çıkmayı bekleyen birçok sırra da ortaklık ediyorlar. Valide-i Cedid Camii, Üryanizade Ahmet Esad Efendi Camii ve Vaniköy Camii de bu camilerden bazıları. Bu yazıda herkes tarafından bilinen camilerin aksine, kültürel dokusu yüksek olan ve Osmanlı Dönemi’ni yansıtan bu üç camiyi ele alacağız.

Valide-i Cedid Camii

Tarihi

Üsküdar’da Şemsi Paşa Caddesi ile Balaban Caddesi arasında konumlanan, Üsküdar Meydanı’na yaklaşık 3-4 dakikalık yürüme mesafesinde bulunan Valide-i Cedid Camii Külliyesi, bir diğer adıyla Yeni Valide Camii, 1708-1711 yıllarında Sultan IV. Mehmed’in eşi Emetullah Râbia Gülnûş Sultan tarafından yaptırılmıştır. Eser, Lale Devri’nin en önemli eserlerinden biri olup, klasik Osmanlı mimarisinin de son örneğidir. Mimarlığını Kayserili Mehmed Ağa’nın üstlendiği külliye; merkezi kubbeli cami, iki şerefeli iki minare, dış avlu, revaklı (çatısı sütunlarla desteklenmiş, yarı kapalı, uzunlamasına bir mekân) ve şadırvanlı iç avlu, türbe, çeşmeler, sebil, sıbyan mektebi, muvakkithâne, imaret, meşruta evleri, hünkâr kasrı, hazire, mahyacı odası, lavabolar, su deposu, yangın havuzu, abdest muslukları, gusülhâne ve dükkânlardan oluşan oldukça geniş bir mimari düzenlemeye sahiptir.

Bahçe ve Çevre Düzenlemesi

Kare bir plana sahip olan külliyenin dış avlusuna dört, iç avlusuna ise üç farklı kapıdan girilebiliyor. İnce taş işçiliğiyle oldukça dikkat çekici bir güzelliğe sahip olan sekizgen tasarıma sahip şadırvan iç avluya girer girmez bizleri karşılıyor. Şadırvan tasarlanırken kuşlar da unutulmamış ve rahatça su içebilmeleri için mermer yalaklar eklenmiş. Osmanlı mimarisinin ruhunu, zarafetini ve hayvanlara verilen değeri simgeleyen unsurlardan biri olan kuş evleriyle de avlunun revaklı duvarları süslenmiş. Ramazan ayında ışıklarla ve çeşitli süslemelerle donatılan bu iç avlu, her yıl huzurlu atmosferiyle bu ayın manevi havasını hissetmek isteyen misafirlerin ilgi odağı hâline geliyor.

İç Mekan

Caminin içine büyük bir taç kapıyla giriliyor ve bu taç kapının üzerinde Tâib Ahmed Efendi’nin yazmış olduğu bir kitâbe bulunuyor. Taç kapıya ek olarak doğu ve batı kısımlarında girişi sağlayan iki kapı daha yer alıyor. Taç kapıdan girdiğimizde ilk olarak klasik üslupta tasarlanan minber bizleri karşılıyor. Minberin hemen yanında ise göz alıcı güzellikte çinilerle bezenmiş mihrabı görüyoruz. Bazı araştırmacılar tarafından bu çinilerin Tekfur Sarayı’nda üretildiği söylense de bazı teknik özellikler Kütahya’dan getirilmiş olabileceklerine işaret etmektedir. Ayrıca mihrabın üzerine, birçok mihrapta da sıkça rastladığımız Âl-i İmrân Suresi’nin 37. ayeti nakşedilmiştir. Cami içerisinde erkek misafirlerin ibadet edebileceği oldukça geniş bir harim bölümüne ek olarak, kadın misafirler için de üst katta ferah ve büyük bir ibadet alanı bulunuyor. Kadınlar bölümünden net bir şekilde görünen ve Sultan III. Ahmed tarafından annesi Gülnûş Emetullah Sultan için yazılan “Cennet annelerin ayakları altındadır” levhası, kadına verilen değerin bir simgesi olarak göze çarpıyor. 5 Kasım 1715 yılında Edirne’de vefat eden Gülnûş Emetullah Sultan, Valide-i Cedid Külliyesi’ne defnedilmeyi vasiyet etmiştir ve vasiyeti üzerine Üsküdar’a getirilen naaşı külliyeye defnedilmiştir

Üryanizade Ahmet Esad Efendi Camii

Tarihi

Üryanizade Ahmet Esad Efendi Camii, İstanbul Boğazı’nın Anadolu yakasını süsleyen yalı camilerinden biridir. Osmanlı dönemi eserlerinden olan cami, dönemin şeyhülislamı Ahmet Esad Efendi tarafından yaptırılmıştır. Üsküdar Kuzguncuk’ta Abdullahağa Caddesi üzerine konumlandırılan cami, 1860 senesinde inşa edilmiş olup yapımının 40 gün sürdüğü rivayet edilmektedir. 2013 yılında uzun bir restorasyon sürecine giren cami, 2017 yılında tekrar hizmete açılmıştır.

Bahçe ve Çevre Düzenlemesi

Kapıdan girer girmez bizleri büyüleyici güzelliğiyle Boğaz manzarası karşılıyor. Usul usul caminin duvarlarını okşayan dalgaların sesi, mekânın maneviyatını ve huzurunu adeta doruklara çıkarıyor. Sağ tarafa baktığımızda, caminin denizin rengiyle kusursuz ahenk içerisindeki beyaz ahşap duvarlarının üzerinden yükselen, kısa gövdeli, tek şerefeli ve baklava motifleriyle bezenmiş minaresi dikkatleri hemen üzerine çekiyor. Minarenin ara dolgularında beş kollu yıldızları, üst kısımlarında ise mukarnas sanatının (Petekler dizisi ya da hücreler halinde istiflenmiş görüntü veren İslam mimarisine ait bir sanat türü) yansımalarını rahatlıkla görebiliyoruz. Ayrıca restorasyon sonucunda yenilenen şadırvan da bahçede ziyaretçilerine hizmet veriyor. Ahşap duvarları ve denize bakan pencereleriyle tarihi bir köşkü andıran cami, küçük bahçesinde büyük ve derin bir huzuru barındırıyor.

İç Mekân

Dışarıdan oldukça sade ve şirin görünen caminin iç dizaynı da aynı ölçüde sade ve minimaldir. Kapısından girdiğimizde pek de yüksek olmayan ahşap bir tavanla karşılaşıyoruz. Hemen karşıda ise caminin sade atmosferine kusursuz bir şekilde uyum sağlayan minber ve mermerden yapılmış mihrabı görüyoruz. Pek geniş olmayan erkekler bölümüne ek olarak, üst katta yine minimal boyutlarda bir kadın mahfili (İslâm mimarisinin dinî yapılarında özel kullanımları olan mekân birimlerine verilen ad) bulunuyor. Üçü alt katta, üçü üst katta olmak üzere Boğaz manzarasına açılan altı ahşap pencere, denizin getirdiği huzuru camiyi ziyaret eden misafirlerle buluşturuyor.

Vaniköy Camii

Tarihi

Osmanlı mimarisinin bir diğer örneği olan Vaniköy Camii, 1665 yılında Sultan IV. Murad döneminde Vânî Mehmed Efendi tarafından inşa edilmiştir. Cami, İstanbul’un Üsküdar ilçesi sınırlarındaki Vaniköy’de denize sıfır bir konuma sahiptir. Osmanlı’nın geleneksel ahşap cami mimarisinin nadir örneklerindendir. 15 Kasım 2020 tarihinde yaşanan yangın sonucu ağır hasar alan cami, uzun soluklu bir restorasyon sürecinin ardından 2023 yılının Mart ayında yeniden hizmete açılmıştır. Ayrıca restorasyondan sonra caminin alt katı da kütüphane olarak hizmet vermeye başlamıştır.

Bahçe ve Çevre Düzenlemesi

Tıpkı diğer yalı camilerinde olduğu gibi, Vaniköy Camii’nin bahçesine girdiğimiz an bizi eşsiz güzelliğiyle Boğaz manzarası karşılıyor. Adeta denizin dinginliğini kucaklayan küçük ama huzurlu bahçesi, burayı ziyaret edenlerin soluklanma noktası oluyor. Bahçede çeşitli bitkiler yer almakta olup, özellikle yaz aylarında ziyaretçilere serin bir dinlenme alanı sunuyor. Kıyıya bakan duvarında, susayanları serinleten tarihi bir çeşme bulunuyor. Bahçenin denize bakan tarafında konumlanan cami, ahşap malzemeden inşa edilmiş olup zemine oturtulmuş tek şerefeli betonarme bir minareye sahiptir.

İç Mekân

Caminin içine girildiğinde oldukça sade bir tasarım göze çarpıyor. Osmanlı mimarisi özelliklerini taşıyan diğer camilere kıyasla duvar ve tavan süslemelerinin oldukça sınırlandırıldığını görüyoruz. Ancak mihrap ve minberde geleneksel Osmanlı süslemelerinin izlerine rastlamak mümkün. Ahşap bir tavana sahip olan caminin alt katı erkek, üst katı ise kadın ziyaretçilere hizmet veriyor. Küçük olmasına rağmen oldukça ferah olan caminin aydınlatması büyük ölçüde Boğaz’a bakan pencerelerle sağlanıyor.

Tarihi ve manevi dokusuyla büyüleyici bir şehir olan İstanbul’un zaman zaman sokaklarını, zaman zaman sahillerini süsleyen yegâne unsurlar olan ve taşına, duvarına geçmişin izlerinin nakşedildiği bu camiler ziyeretçileri tarafından keşfedilmeyi bekliyor.

Kaynakça

Türkiye Turizm Ansiklopedisi.  (2024) . Vaniköy Camii. Türkiye Turizm Ansiklopedisi. Erişim adresi: https://turkiyeturizmansiklopedisi.com

Tarihi İstanbul. (Tarih Yok).  Valide-i Cedid Cami. Erişim adresi: https://www.tarihi.ist/valide-i-cedid-cami/

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (Tarih Yok).  Yeni Valide Külliyesi. Erişim adresi: https://islamansiklopedisi.org.tr/yeni-valide-kulliyesi

Tarihi İstanbul. (Tarih Yok).  Üryanizade Ahmet Esad Efendi Camii. Erişim adresi: https://www.tarihi.ist/uryanizade-ahmet-esat-efendi-cami/

Gezibilen. (17.04.2024).  Üryanizade Ahmet Esad Efendi Camii. Erişim adresi: https://gezibilen.com/travelpoint/istanbul/uryanizade-ahmet-esat-efendi-camii

Ekoyapı. (Tarih Yok).  Üryanizade Ahmed Esad Efendi Camii. Erişim adresi: https://ekoyapi.com.tr/Projeler/uryanizade-ahmed-esad-efendi-camii/

Şantiye. (16.06.2023) Vaniköy Camii’nin restorasyonu tamamlandı. Erişim adresi: https://www.santiye.com.tr/vanikoy-camii-nin-restorasyonu-tamamlandi-4562.html

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (n.d.). Mahfil. Retrieved March 17, 2025, from https://islamansiklopedisi.org.tr/mahfil   

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (n.d.). Mukarnas. Retrieved March 17, 2025, from https://islamansiklopedisi.org.tr/mukarnas

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (n.d.). Revak. Retrieved March 17, 2025, from https://islamansiklopedisi.org.tr/revak         

TRT Haber. (n.d.). Vaniköy Camii restorasyonun ardından yeniden hizmete girdi. Retrieved March 17, 2025, from https://www.trthaber.com/foto-galeri/vanikoy-camii-restorasyonun-ardindan-yeniden-hizmete-girdi/57232/sayfa 3. Html

NTV. (n.d.). Boğaz’ın incisi Vaniköy Camisi yeniden hizmete girdi. Retrieved March 17, 2025, from https://www.ntv.com.tr/n-life/gezi/bogazinincisi-vanikoy-camisi-yeniden-hizmete-girdi,mT_RjH-qRUeOZN0rHCkNRQ                       

Anadolu Ajansı. (n.d.). Eski Ramazanlar Valide-i Cedid Camii’nde yaşatılıyor. Retrieved March 17, 2025, from https://www.aa.com.tr/tr/kultur/eski-ramazanlar-valide-i-cedid-camiinde/yasatiliyor/3178940                                                                                        

Kültür Envanteri. (n.d.). Uryanizade Mescidi. Retrieved March 17, 2025, from https://kulturenvanteri.com/yer/uryanizade-mescidi/#17.1/41.039545/29.034431