Herkesin yolu elbet Pera’nın kalbi Şişhane’ye düşmüştür. Şişhane’ye nereden bakarsanız bakın bir tarafı Galata’ya, diğer tarafı Karaköy’e el uzatan bu gösterişli yapıyı görmek mümkündür. Söz ettiğimiz bu yapı, Art Nouveau akımının İstanbul’daki öncülerinden biri olan Frej Apartmanı’nın ta kendisi.
Rum kökenli mimarlar C.P. Kyriakidis ve A.D. Yenudunia tarafından 1905 yılında inşa edildiği tahmin edilen Frej Apartmanı, Bankalar Caddesi ile Meşrutiyet Caddesi’nin birleşiminde yer alır. Özenle işlenmiş ihtişamlı ön cephesiyle önünden geçen herkesi adeta büyüler. Önemini veya amacını bilmeseniz de fotoğrafını çekmek isteyeceğiniz türden bir yapı.
Frej Apartmanı’nın Doğuşu: Frej Ailesi
Apartman, adını eski Beyoğlu Levantenlerinden olan Beyrut kökenli Frej (Freige) Ailesi’nden almıştır. Selim Hahna Frej, bir başka levanten ailenin kızıyla evlenmiş; itibarlı ve varlıklı bir aileden gelmiştir. Kalabalık ailesi için dönemin ve Pera bölgesinin gelişmekte olan mimari anlayışına yönelerek Frej Apartmanı’nı yaptırmıştır. Aile, apartmanın ikinci katında kısa bir süre yaşamış olsa da, ailenin kızı Anjel Frej daha sonra evlenmiş ve Kurtuluş Savaşı’ndaki başarısı ile tanınan eşi kurmay Feridun Dirimtekin ile burada yaşamını sürdürmüştür. Frejler’in hikâyesi ise çiftin farklı zamanlarda belediye çukuruna düşmesi sonucu gelen vefatıyla trajik bir son bulur.
Pera’nın Çok Kültürlü Yapısı ve Mimarlık Anlayışı
Çok kültürlü yapısıyla Pera (Beyoğlu), 19. yüzyıl ile beraber batılılaşma politikaları çerçevesinde İstanbul’un önemli merkezlerinden biri haline gelmiştir. Artan nüfus ve çeşitlilik, bu bölgenin –özellikle de Galata ve çevresinin– mimarı anlayışını oldukça değiştirmiş. Tanzimat Fermanı’nın da getirileri ile beraber Beyoğlu’ndaki mimari gelişim hızlanmış ve katmanlı bir sosyal konut düzeni oluşmaya başlamış. Sınırlı alan içerisinde birden fazla birimi ve aileyi barındırma amacıyla tasarlanan bu çok katlı apartman yapıları da kendini bu çevrede göstermeye başlamış. Frej Apartmanı da bu bağlamda kendine Beyoğlu’nda bir yer edinmiş.
Frej Apartmanı’na Mimari Bir Bakış
Frej Ailesi’nin itibarının bir göstergesi olarak ön cephe özenle tasarlanmış. Hem Art Nouveau hem de Barok izleri taşıyan cephede Malta’dan gelen taşlar kullanılmış. Dairesel köşeler ve Barok dekorları yapının gösterişini artıran öğelerdir. Silindir şeklindeki kolonlar da Art Nouveau’ya uygun başlıklara sahiptir. Yine cephede çeşitli heykeller görüyoruz. Şu an genç erkek figürleri olarak gördüğümüz bu heykeller ilk başta çıplak kadın figürleri olarak tasarlanmış fakat dönemin sanat anlayışı henüz bu denli modernleşemediği için yapının cephesine eklenememiştir.
İki bodrum katı ve zemin üzerinde de altı katı bulunan yapı, simetrik plan şeklinde uygulanmış. Planlardan da okunabildiği üzere yapının kapısı, beş basamak aracılığıyla merdiven holüne geçişi sağlayan ferah bir antreye açılıyor. Merdivenler İtalya’dan getirilen mermerler ile yapılmış. Üst kat planlarında, dışarıdan dairesel şekilde gördüğümüz köşelerde bulunan çokgen alanlar haricindeki mekanlar daha düzgün dörtgenler şeklinde tasarlanmış. Bütün cephelerde ve katlarda bu düzeni görüyoruz. Odalar ve merdiven arasındaki hacimler ise sirkülasyon amaçlı tasarlanmış. Levanten ailenin nezih davetleri ve partileri için yeterince mekân ve geçiş alanı bulunuyor.
Yıllar İçinde Frej Apartmanı
Frej Apartmanı, her değerli İstanbul yapısı gibi pek çok değişikliğe uğramış ve çeşitli ev sahipleri olmuştur.
Anjel ve Feridun çifti 1948 yılında apartmandan taşınma kararı alınca, ikinci grup tarihi eser olarak belirlenen bu apartman maalesef elden çıkarılmış. 1983 yılında Sarkuysan şirketi tarafından satın alınmış ve bu süreç içinde depreme dayanıklılığı olmadığı gerekçesiyle yapının içi kısımları yıkılıp mimar Muammer Onat tarafından özenle yeniden inşa edilmiş. Bu işlemden birkaç yıl sonra yeniden restorasyona girmiş ve içi komple yenilenmiş. Bu uygulamalar, Frej Apartmanı için geri dönüşü olmayan değişikliklere yol açmıştır. Bir dönem de otel olarak kullanılması amacıyla Park Elektrik şirketinin sahipliğine geçen apartman, yıllar içinde birkaç restorasyona daha uğramış ve günümüzde Galata Üniversitesi olarak kullanılmaktadır.
Cephesi yıllar boyunca aynı kalarak çekiciliğini korusa da, her el değişiminde Frej Apartmanı özünü git gide kaybetmiş. Dışarıdan gördüğümüz ve hâlâ bildiğimiz Frej Apartmanı olabilir ama içine girdiğimizde bizi hiç tanıdık olmayan başka bir dünya bekliyor olacak. Yapıların sadece cephelerinden ibaret olmadığını, her değişimin yapının kimliğini kaybetmesine sebep olduğunu hatırlamak ve hatırlatmak lazım.
Frej’in Bugünü
Beyoğlu’nun gözdesi bu apartman, bugünlerde alt katında Frej Coffee Arthouse adlı kafeye ev sahipliği yapmakta. Geçmişteki halini deneyimleyemiyor olsak da, kafenin kapısından girdiğiniz an Frej ruhu insanı sarıp sarmalıyor. Keyifli oturma köşeleri, çalışma alanları, minik kütüphanesi, lezzetli içecekleri ve tatlılarıyla mutlaka görülmesi gereken mekânlardan biri.
Tüm bu yönleriyle Frej Apartmanı; şehrin kültürel çeşitliliğinin, değerlerinin ve değişen zamanlarının yaşayan bir tanığıdır. Günümüzün karmaşasında bile fark edilmesi gereken bir şehir hafızası olarak varlığı korunmalıdır.
Kaynakça
Batur, Ayfer. “Frej Apartmanı”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 2. Cilt. 1 Ocak 1994.
“Frej Apartmanı”. Kültür Envanteri. Caner Cengül, A.Erdem Şentürk, 17 Kasım 2019, web. 8 Temmuz 2022.
Gülersoy, Çelik. “Frej Apartmanı”. Cumhuriyet Gazetesi. 7 Ağustos 1989.
Gülersoy, Çelik. Beyoğlu’nda Gezerken. 1. Basım. İstanbul: Çelik Gülersoy Vakfı İstanbul Kütüphanesi Yayınları, 1990.
“Hikayemiz”. Frej Coffee Arthouse. 2025, web. 8 Temmuz 2022.
Onat, Muammer. “Frej Apartmanı Öyküsü”. Ege Mimarlık Dergisi. 1996: 19, 21-37.
Örnek, Nilay. “Frej Apartmanı (İstanbul Galata Üniversitesi)”. Her Umut Ortak Arar. Nilay Örnek, 4 Ağustos 2022, web. 8 Temmuz 2022.
Salbacak, Salih. “Mütareke Dönemi İstanbul’unda Beyoğlu’nun Çok Kültürlü Yapısı ve Frej Apartmanı”. DergiPark. 13 Temmuz 2019: 33-44.
Yazınızın satır aralarında dolaşırken Frej Apartmanı’nın taş duvarlarından tarih fısıltıları yükseliyor gibiydi. Elinize sağlık.
Önünden belki de defalarca geçip, hakkında bilgi edinme merakımızı hep sonralara ertelediğimiz bir başka tarihi ve kültürel unsur… Unsur kelimesini bilhassa kullanıyorum zira Frej Apartmanı ve daha niceleri o dönemi idrak etmemiz bakımından oldukça önemli birer kaynak esasında. Keşke bu bölgedeki tüm benzer yapıları içeren bir kaynak oluşturabilsek. Belki yazara ve dergiye bir fikir olması açısından bunu belirtmekte fayda görüyorum. Aklıma ilk gelen bir başka örnek, yine çok yakınlarında yer alan, Narmanlı Han. İleride benzer içerikleri görmek dileğiyle, elinize emeğinize sağlık.
Şehrimizin ve Beyoğlu ilçemizin eşsiz tarihi dokusundan bir eseri elle alıp, çok kıymetli değerlendirmelerinizden de anladığımız gibi tarihi hafizamızı korumalıyız.
Tebrik ederim.Benzer yazılarınızı bekliyoruz