Afet İnan, Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatına kadar yanında bulunmuş manevi kızlarından, Türk kadınının bilim sahasındaki öncülerinden ve devrimlerin ilk uygulayıcılarındandır. Türk tarihinin başarılı ilk kadın profesörü, bir nevi Cumhuriyet’in vitrinidir.
Profesör Doktor Ayşe Afet İnan
Afet İnan, Mustafa Kemal Atatürk’ün manevi kızıdır. Cumhuriyet tarihinin ilk kadın tarih profesörlerinden olan Afet İnan, 30 Ekim 1908 yılında Selanik’in Doyran kasabasında dünyaya geldi. Babası orman memuru İsmail Hakkı Bey, annesi Doyran Müderrisi Emrullah Efendi’nin torunu olan Şehdane Hanım’dır. Afet Hanım’ın 1912 yılında doğan Ahmet Reşat isimli bir erkek kardeşi vardır. Ailesi ile birlikte Balkan Savaşlarından sonra Anadolu’ya göç etmiştir. Babası orman memuru olarak çalıştığı için Anadolu’nun birçok yerinde görev yapmıştır.
Afet İnan, ilköğretim hayatına Eskişehir’in Mihalıççık ilçesinde başlamıştır. Birinci ve ikinci sınıfı burada okuduktan sonra eğitimine Adapazarı’nda devam eden İnan, 1915 yılında annesini veremden kaybetti. 1916 yılında ise babası İsmail Hakkı Bey’in Orman Müfettişi olarak Ankara’ya atanması sonucu burayı yerleşip yaşamaya başladılar. İlkokula Ankara’da devam eden İnan, sonrasında I. Dünya Savaşı’na tanıklık etti ve 1917 yılında savaş sırasında Çanakkale’ye yerleşti, 1920 yılında da altı yıl süren ilkokul dönemini tamamladı İlkokuldan birincilik ile mezun olan Afet İnan’ın eğitim hayatındaki başarısında babası ve babaannesinin büyük etkisi oldu. Ailesi 1921 yılında Antalya’nın Alanya ilçesine taşındı. O dönem bulabildiği bütün kitapları okumaya özen gösteren Afet İnan, babasının kendisine aldığı Fransızca atlas üzerinden Latin harflerini öğrenmeye ve okumaya başladı. 1922 yılında Elmalı’da öğretmenlik ehliyetini almış ve Elmalı Kızokulu’na başöğretmen olarak atandı. 1925 yılında ise Bursa Kız Muallim Mektebi’ni bitirerek İzmir’de Redd-i İlhak ilkokulunda göreve başladı.
Mustafa Kemal Atatürk ile Tanışması
Afet İnan, manevi babası Mustafa Kemal Paşa ile 1925 yılında görev yaptığı okulun Paşa’nın onuruna verdiği çay partisinde tanıştı. Mustafa Kemal ile tanıştığında henüz 17 yaşında idi. Çay partisinde ilk olarak Kazım Özalp ile görüşmesinde İnan’ın Özalp’in “Nerelisin?” sorusuna verdiği cevap Paşa’nın dikkatini çekmiş Afet’in annesinin Selanik’in Doyran kasabasından olduğunu öğrenince onunla ilgilenmeye başlamıştı. Mustafa Kemal Paşa’nın eğitime ne kadar önem verdiğini bilen Afet İnan kendisi ile konuşmak istiyordu çünkü küçük yaşlardan beri yabancı dil öğrenmeye merakı vardı. 3 haftalık öğretmen olmasına rağmen eğitimine devam etmek ve yabancı dil öğrenmek isteyen Afet’in en büyük hayali Avrupa’da tahsil görmekti. Atatürk, onun bu hayalini müsamere gecesi öğrenmiş, okul ziyaretinin ertesi günü Orman Kontrol Memuru olan babası İsmail Hakkı Efendi ile tanıştı. Babasının tayinini Ankara’ya çıkarttı. Atatürk, Afet’in bir süre öğretmenlik yapıp daha sonra öğrenimi için Paris’e gitmesini istiyordu. Mustafa Kemal Paşa, Afet’e babasına göndermesi için mektup yazdırdı. Mektupta Afet’in artık kendisinin manevi kızı olduğunu, İzmir’de kendisine bir ev alınıp orada yaşayacağını belirtti. Afet, bu dönemden itibaren eğitim öğrenimini ve çalışmalarını Paşa’nın gözetiminde sürdürdü. 1925 – 1927 yılları arasında dil eğitimi için iki yıllığına İsviçre’nin Lozan şehrine gitti. Rochment Yatılı Okulu’nda öğrenimini tamamladı.
Türkiye’ye döndükten sonra 1927 – 1929 yılları arasında Notre Dame de Sion Fransız Kız Lisesi’nde yatılı olarak öğrenimini sürdürdü. Aynı dönemlerde Atatürk’ün çocukluk arkadaşı Asaf (İlbay) Bey ve eşinin Çankaya Köşkü’nde Atatürk’ün istirahatini temin etmesi ve köşkü çekip çevirmesi için Afet’in köşke taşınmasında önemli rol oynamışlardır. Afet, köşke taşınmasının ardından idareyi ele aldı. Aynı zamanda Atatürk’e bakıyor, halk arasında Paşa’ya eşlik ediyordu.
Kadın Hakları Öncülüğü ve Başarıları
Afet İnan, kadının modernleşmesi için öncelikle eğitilmesinin gerekli olduğu fikrinin toplumsal hayatta kadının yer alması için bir fırsat doğurduğunu dile getirmiştir. Bu fırsat Harf İnkılabı ve yeni tarz eğitim için kadın öğretmenler yetiştirilmesi amacına olumlu etkilerde bulunmuştur.
Afet İnan, Cumhuriyet ile birlikte kadına verilen değerin arttığını ifade etmiştir. Lozan Antlaşması öncesinde seçim kanununda bir değişiklik önerisi verildiğini ifade eden İnan, Tunalı Hilmi Bey tarafından seçim bölgelerinde elli bin erkek olmadığı için kadınların da nüfus sayımına dahil olması için öneri vermiş ancak yoğun bir tepki ile karşılaşınca tasarıyı geri çekmek zorunda kalmıştır. İnan, bu durumu 1930 öncesinde kadınlığın siyasal durumu olarak ifade etmiştir.
Afet İnan, kadının siyasi haklarını kazanmasını ulus inşasının bir parçası olarak değerlendirmiştir. Ona göre kadının toplumsal konumu ve hakları, modern olmanın da başlıca koşuludur. İnan, aydın Türk kadınının vazifesi konusunda ise “aydın Türk kadınlarına iki türlü vazife düşüyor: Biri kadın haklarını vazife karşılığı kullanmak, diğeri ise bunları bilmeyenlere öğretmek, telkinlerde bulunmaktır” demiştir.
Fransız Kız Lisesi’nde okuduğu dönemde ortaöğretim tarih öğretmenliği sınavına giren Afet Hanım öğretmenlik belgesini alarak Ankara Musiki Muallim Mektebi’ne tarih ve yurttaşlık bilgisi öğretmeni olarak atandı. (1929 – 1930). Yurttaşlık bilgisi dersi için okutacağı kitap Atatürk tarafından yetersiz bulunmuş bu yüzden de Fransız Kız Lisesi’nde okuduğu Instruction Civique isimli kitaptan çeviriler yaptı. Bu kitaptan yapılan çeviriler ile Tevfik Bıyıklıoğlu’nun Almanca eserlerden yaptığı çeviriler ve bizzat Atatürk’ün bazı konulardaki yazıları da birleştirilerek Medeni Bilgiler isimli kitap oluşturulmuştur. Bu kitap ortaokullarda okutulmuş ve 1935 yılına kadar pek çok kez basılmıştır. İnan bu dönemde ayrıca “Askerlik Vazifesi”, “İntihap”, “Vergi Bilgisi” isimli kitapları yazmıştır.
Öğretmenliği sırasında, bilginin uygulamaya geçmesi için kız ve erkek talebelerle Belediye Kanunu’nun uygulanmasına yönelik bir etkinlik düzenledi. Bu kanuna göre öğrencilere bir seçim tecrübesi yaşatmayı amaçladı. Ancak Selahattin isimli bir öğrenci kendisine kadınların oy verme hakkının olmadığını söyleyerek bu etkinlikte yer alan kız öğrencinin yasal olarak seçilemeyeceğini öne sürmesi üzerine Afet Hanım seçim yasası çıkana kadar ders vermek istemediğini Atatürk’e bildirmiştir. Devlet adamları ve hukuk adamaları ile yapılan çalışmalar sonucunda Türk kadınının belediye seçimlerinde seçme hakkı 3 Nisan 1930 yılında verilmiştir. İnan, aynı tarihlerde Halk Fırkası’nın ilk kadın azası olarak seçilmiştir. Afet İnan, Türk Ocağı’nda kadınların seçme ve seçilme haklarına dair bir konferans vermiştir. Konferansı manevi babası Atatürk’te yakından takip etmiştir.
Türk Ocaklarındaki konferansında “Türk Tarih Tezi” olarak nitelenecek bir tezi dile getirmiştir. Türk tarih ve medeniyetini bilimsel olarak nitelemek üzere bir heyet kurulması için önerge vermiştir. Bu önerge üzerine Afet Hanım kongreden sonra oluşturulan Türk Tarih Heyeti’nin on altı kişilik kurucu üyeleri arasında yer almıştır. Türk Tarih Kurumu, “Türk Tarih Tezi”nin temelini oluşturacak “Türk Tarihinin Ana Hatları” adlı kitabı kaleme almıştır. Kitap 1931 – 1941 yıllarında liselerde okutulmuştur.
Afet Hanım, 1938’de lisansını, 1939’da da doktorasını Cenevre Üniversitesi’nde tamamlayıp yurda geri dönmüş Ankara Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi’nde doçentlik sınavını 1942’de vermiştir. 1950 yılında ise profesör olmuştur.
Kişisel Hayatı
Afet İnan, 1940 yılında Ankara Dil ve Tarih – Coğrafya Fakültesi’nde doçent vekilliği yaptığı dönemde kadın hastalıkları ve doğum uzmanı Dr. Rıfat İnan ile tanıştı. Çankaya’da Cumhurbaşkanı İsmet İnönü tarafından nişan yüzükleri takılarak evlendiler. Afet Hanım, 1950’de profesör olduktan sonra Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrimi konularında Ankara Fen Fakültesi, Hacettepe Üniversitesi, Ege Üniversitesi ve Ankara Harp Okulu’nda dersler verdi. 1961 – 1962 yılları arasında İngiltere’de incelemeler yaptı. 1955 – 1979 yılları arasında da UNESCO Türkiye Milli Komisyonu’nda Türk Tarih Kurumu’nu temsil etmiştir. Ankara Üniversitesi Türkiye Cumhuriyeti ve Türk Devrim Tarihi kürsüsü başkanlığını yapmıştır. 1977 yılında bu görevde iken kendi isteğiyle emekli olmuştur. Arı adında bir kızı, Demir adında bir oğlu vardır. 8 Haziran 1985 yılında Ankara’daki evinde ani bir kalp krizi sonucu yaşamını yitirmiştir. Türk Tarih Vakfı ve İnan ailesinin ortak girişimiyle anısını yaşatmak, onu genç kuşaklara tanıtmak ve tarih araştırmalarını keşfetmek amacıyla İki yılda bir Afet İnan Tarih Araştırmaları Ödülü verilmektedir.
Türk Kadın Haklarının Kazanılması çalışması UNESCO’nun yayını olan “Le Courier” (1963) dergisinde dokuz dile çevrilerek yayımlanmıştır. Tarih ve sosyoloji çalışmalarının yanında Atatürk’e ilişkin araştırmalar da yapan İnan, bu araştırmalarını kitap olarak yayımlamıştır.
Afet İnan, Türk Tarih Kurumu (kurucu), Çocuk Haklarını Koruma Derneği (kurucu), Dumlupınar Zafer Abidesini Güzelleştirme ve Yaşatma Derneği (kurucu), Türk Kadınının Sosyal Hayatı Tetkik Kurumu, Milli Kütüphaneye Yardım Derneği, Cenevre Tarih ve Arkeoloji Topluluğu (1936), Uluslararası Antropoloji Enstitüsü (Paris 1937), Uluslararası Kadınlar Birliği (Kopenhag), Avrupa Kültürü Cemiyeti (Venedik 1957) gibi ulusal ve uluslar arası derneklerin üyesiydi.
Kaynakça
- Özkaya, Olcay – Payaslı, Volkan. “Ayşe Afet İnan (1908 – 1985)” ataturkansiklopedisi. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/ayse-afet-inan-1908-1985/ Erişim: 10.02.2024
- Duman Özkaya, Olcay – Payaslı, Volkan. “Cumhuriyet Döneminde Modernleşmenin Kadın Simgesi: Afet İnan (1925 – 1938) dergipark. Yıl:2018. Sayfa:70 – 78
- Çetinkaya, Satuk Buğra. “Erken Cumhuriyet’in Ulus İnşasında Bir Figür: Afet İnan’ın Tarih, Yurttaşlık ve Kadın Haklarına Dair Fikirleri” dergipark. 15.02.2023. Sayfa: 364 – 366
- “Afet İnan”. biyografya. https://www.biyografya.com/biyografi/7704 Erişim: 10.02.2024
- “Afet İnan’ın Profesör Oluşu – 1950”. İsmetinonu. https://www.ismetinonu.org.tr/afet-inanin-profesor-olusu-1950/ Erişim: 11.02.2024
- “Afet İnan Tarih Araştırmaları Ödülü”. turkcebilgi. https://www.turkcebilgi.com/afet_inan_tarih_ara%C5%9Ft%C4%B1rmalar%C4%B1_%C3%B6d%C3%BCl%C3%BC Erişim:11.02.2024
- “Afet İnan / Kadınlara Seçme, Seçilme Hakkının Verilmesi ve Satı Kadı’nın Hikayesi (1981)”. youtube, Cumhuriyet, Bilim ve Kültür, 07.04.2017, https://www.youtube.com/watch?v=s9_e5UVj3RI Erişim:13.02.2024
