Cumhuriyet döneminin sahnedeki incisi, Nazım Hikmet’in “Türk kadınının sesinin pırlantası” olarak nitelendirdiği ilk Türk kadın opera sanatçısı Semiha Berksoy, farklı birçok sanat yetkinliğiyle Türk sanatında ilklerin kadını olarak bilinir. Güçlü ve etkileyici sesini; resim, tiyatro ve edebiyata olan ilgisiyle birleştirmesiyle sanat kavramının Berksoy’da bütünleştiğini söylemek hiç de yanlış olmaz.
“Benim ruhumu sürükleyen, bende alev haline gelen bir şey var, o da sanat aşkıdır.”
İlklerin Kadını Semiha Berksoy
Semiha Berksoy, heykeltraş ve ressam Fatma Saime Hanım ile şair Ziya Cenap Berksoy’un kızı olarak 1910’da İstanbul’da dünyaya geldi. Sanatçı bir aileye doğmasıyla küçük yaştan itibaren sanatla beslenirken aynı zamanda resim ve edebiyata olan ilgisinin temellerini de anne ve babasıyla atmış oldu. 8 yaşındayken önce annesini zamanın salgını İspanyol nezlesinden, sonra yanında yaşadığı amcasını veremden kaybetmesiyle arka arkaya kayıplar yaşadı ve bu kayıplar onun hayata bakış açısını etkilerken küçük yaşlarda sanatın iyileştirici gücünün farkına varmasına yol açtı.
İlk ve orta öğrenimini Kadıköy İlkokulu’nda bitirirken ilk hikâyesini de ikinci sınıfta resimleyerek yazmasıyla yeteneğini erken yaşta gözler önüne serdi. Tiyatroyla tanışması da yine bu yıllara paralel, evlerinin yakınındaki Kuşdili Tiyatrosu ile oldu. Lise öğrenimini İstanbul Kız Lisesi’nde başlayan Berksoy, içindeki sanat cevherinin ve tutkusunun bilincinde olarak İstanbul Konservatuarı’na girdi. Dönemin Batı müziğinin önemli temsilcilerinden olan Nimet Vahid Hanım’ın öğrencisi olarak ondan şan dersleri aldı. Yine aynı yıllarda resimle bağını koparmayarak yaptığı resimleri Namık İsmail Bey’e göstermesiyle Güzel Sanatlar Akademisi Namık İsmail Atölyesi Resim Okulu’na kabul edildi.
İlk Sesli Türk Filminin Başrolünde Semiha Berksoy
Küçük yaşlarında tiyatroyla tanışan Berksoy, 1930’da sınavlarına girip kazandığı Darülbedayi’de (şimdiki adıyla İstanbul Şehir Tiyatroları) 2 yıl eğitim aldı. Bu süreçte o yılların film çalışmalarının öncüsü olan Muhsin Ertuğrul ile tanışan Berksoy, Ertuğrul’un yönetmenliğindeki ilk Türk sesli ve müzikal dram filmi olan İstanbul Sokaklarında adlı filmin başrolü oldu.
Türk Operasının Kıvılcımı: Özsoy Operası
Türkiye Cumhuriyeti tarihinin sahnelenen ilk operası olmasıyla özel bir yer edinen Özsoy Operası, Mustafa Kemal Atatürk’ün isteği üzerine yaklaşık iki ay gibi kısa bir süre içerisinde hazırlanmıştır. Kısa sürede özverili çalışmayla ortaya çıkan opera, İran Şahı Rıza Şah Pevlevi’nin 1934 yılındaki Türkiye ziyaretinde sahnelenmiştir.
Firdevsî’nin Şehnâme‘sinden uyarlanan metni Münir Hayri Egeli yazmış, Ahmed Adnan Saygun bestelemiştir. Semiha Berksoy’un Ayşim rolüyle yer aldığı bu opera, Berksoy’un opera kariyeri için önemli bir dönüm noktası olmuştur.
Atatürk’ün provalarına kadar yakından takip ettiği ve ilgilendiği operada Berksoy, Atatürk’ün dikkatini çekerek takdirini kazanmıştır. Bu dikkat çekiş Berksoy’un kariyerindeki yurtdışı serüveninin başlamasında da şüphesiz önemli bir role sahiptir.
“Bu bir inkılap hareketidir. Ankara’da Özsoy’un temsili milli operamızın başlangıcı sayılmaktadır. Özsoy’un temsil edildiği gün milli sahne ve musiki hayatımızın bir dönüm noktası olacaktır.” (Mustafa Kemal Atatürk)
Uluslararası Sahneye Taşınan Opera Kariyeri
“Küçüklüğünden beri bir drama yaşayan bir kavmin, çileli aydın kuşağına mensup ve o kuşağın en yaratıcı portrelerinin başında gelir. Bunu bizde de anlayanlar var, başkaları da çoktandır anlıyorlar.” (İlber Ortaylı’nın Semiha Berksoy için söylediği sözler)
Semiha Berksoy, 1934 yılında Özsoy Operası ile emin adımlarla başladığı opera serüveninde Ankara Devlet Konservatuvarı sınavını kazanarak devlet bursuyla Berlin Devlet Yüksek Müzik Akademisi Opera Bölümü’nde eğitim almaya hak kazandı. 1939 yılında birincilikle bitirdiği akademi sonrasında da Avrupa sahnelerinde yer aldı. Aynı yıl Richard Strauss’un Ariadne Auf Naxos adlı operasındaki Ariadne rolüyle Avrupa’da sahne alan ilk Türk kadın olarak bir ilke daha imza attı.
1940 yılında Türkiye’ye geri dönen Berksoy, ilk konserini Cemal Reşit Bey ile verdi. 1941 yılında Carl Ebert tarafından yönetilen Tosca operasındaki performansı, aldığı eğitimden sonra ilk profesyonel gösterisiydi. 1950’lere gelindiğinde ise kuruluşunda görev aldığı Ankara Devlet Operası’na solist olarak atandı. Kariyeri boyunca sayısız operada rol alan Berksoy’un yer aldığı en önemli birkaç operayı aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:
- 1951 – Tiefland Çukurova Operası başrol Marta rolünde (Birinci Sınıf Dramatik Soprano)
- 1952 – Fidelio Operası başrol Leonore rolünde
- 1961 – Hensel und Gratel Operası prömiyerinde başrol Hexe rolünde
- 1963 – II.Trovatore Operası ünlü Azucena rolünde (Kültür Bakanlığı 30. Sanat Yılı Jübilesi galası)
- 1999 – Robert Wilson yönetimindeki The Days Before: Death, Destruction and Detroit III adlı operada
1966 yılında kazandığı ünvanla Türk operetlerin primadonnası olurken 1972 yılında opera kariyerinden emekliye ayrıldı. 1984 yılında ise Türk kadınına verilen seçme ve seçilme hakkının 50. yılında, ilk kadın opera sanatçısı olmasına ithafen kendisine Atatürk Opera Ödülü verildi. Böylece tarih, Türk operasının simge isimlerinden Semiha Berksoy’un adım adım efsaneleşmesine tanıklık etti.
Semiha Berksoy’un farklı sanat dallarında verdiği eserlerinin korunması ve isminin gelecek nesiller boyunca tanıtımının devam etmesi amacıyla 1995 yılında, Berksoy’un yakın arkadaşlarının öncülüğünde Semiha Berksoy Opera Vakfı kurulmuştur. Vakıf, 2009 yılından itibaren Berksoy adına opera ödülleri vermektedir.
Nazım Hikmet’in “Tosca”sı
Semiha Berksoy, Nazım Hikmet ile tiyatro öğrenciliği sırasında Kafatası piyesinin çalışmalarında tanışmıştır ve ikili arasındaki dostluk uzun yıllar devam etmiştir. Nazım Hikmet’in yazdığı Bu Bir Rüyadır operetinde Berksoy Fatma rolünü canlandırmıştır. Nazım Hikmet ve Semiha Berksoy dostluğundan geriye ikilinin mektuplarının yer aldığı Nazım Hikmet ve Tosca’sı Semiha Berksoy adlı kitap kalmıştır.
Giacomo Puccini’nin bestelediği Tosca, dünyanın en önemli operalarından biriyken aynı zamanda Atatürk’ün de en sevdiği operadır. Her ne kadar Atatürk ülkemizde sergilenişini göremese de Tosca, 1941 yılında Carl Ebert rejisinde sahnelendi. Ünlü Tosca rolünü canlandıran Berksoy bu rol ile Nazım Hikmet’in Tosca’sı olarak hafızalarda yer edindi. Uzun bir aradan sonra 2022 yılında Tosca, Semiha Berksoy’un anısına ithafen kızı Zeliha Berksoy yönetiminde tekrar sahnelendi.
Semiha Berksoy; hayatının son anına kadar sanattan hiç kopmamış ve aksine gücünü sanattan almış, sanatla beslenmiştir. Öyle ki eşini kaybettiği dönemde girdiği olumsuz ruh halinden çıkışı için “Do sesini verdim, ölümü yendim.” diyerek sanata olan tutkusunu tekrar göstermiştir.
15 Ağustos 2004’te vefat eden Semiha Berksoy’dan geriye sanata adanmış bir hayat ve gelecek nesillere rehber olabilecek bir sahne gölgesi kalmıştır.
Kaynakça
- “Semiha Cenap Berksoy”. ataturkansiklopedisi. Erişim tarihi: 20.02.2024
- “Semiha Berksoy”. semihaberksoyoperavakfi. Erişim tarihi: 20.02.2024
- “Türk Sanat Hayatında İlklerin Kadını: Semiha Berksoy”. Anadolu Ajansı. Erişim tarihi: 20.02.2024
- “Semiha Berksoy”. Youtube. Erişim tarihi: 20.02.2024
