I. Dünya Savaşı hem dünya tarihi hem de Türk tarihi bakımından en önemli savaşlardandır. Birçok dünya devletinin katılımıyla geniş bir alanda yaşanmış ve farklı cephelerin açılmasına sebep olmuştur. Dünya tarihinin en kanlı savaşı olarak tarihte önemli bir yer almıştır. Birçok farklı nedeni olan savaşın başlaması uzun yıllar almıştır. Görünen nedeni ise 28 Haziran 1914’te, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu veliahtı Arşidük Ferdinand ve eşi Sophie Chotek‘in Sırp bir milliyetçi tarafından öldürülmesidir.
Fransız İhtilali sonrası yayılan milliyetçilik, Sanayi Devrimi etkileri, devletlerin yayılmacı politikaları, pazar arayışları, silahlanma yarışı, bloklaşmalar, sömürgecilik yarışı, rekabet, çıkar ilişkileri, devletlerin farklı politikaları ise savaşın görünmeyen esas nedenleridir. Dünyadaki çoğu devlet bu savaşa dahil olmuş, elde etmeleri muhtemel kazanımlara odaklanmışlardır. Özellikle Almanya ve İtalya siyasi birliğinin geç sağlanarak varolan sömürgecilik yarışına dahil olmaları, devletler arası anlaşmazlıkları körüklemiş ve dünyayı büyük savaşa hazır hale getirmiştir.
Savaş Süreci
28 Temmuz 1914 yılında başlayıp 11 Kasım 1918 yılında sona eren savaşın hemen öncesinde gruplaşmalar görülmüştür. İngiltere, Rusya ve İtalya (İtalya sonradan taraf değiştirmiştir) İtilaf Devletlerini; Almanya, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu, Bulgaristan ve Osmanlı İmparatorluğu İttifak Devletlerini oluşturmuştur.
1879’da Almanya ve Avusturya-Macaristan arasında imzalanan İkili İttifak, 1882’de İtalya’nın katılımıyla Üçlü İttifak adını almıştır. Bu devletler civar bölgelerde nüfuz elde etmeye, Avrupa ve Amerika kıtaları dışında sömürgeler sağlamaya çalışmışlardır. Ancak bölgeleri daha önceden aralarında paylaşan İngiltere, Fransa ve Rusya engeliyle karşılaşmışlardır. 1893’te Fransa ve Rusya arasında imzalanan anlaşmayı 1904’te Fransa-İngiltere anlaşması takip etmiş; 1907’de İngiltere, Rusya ile de anlaşma imzalamıştır. Böylelikle Üçlü İtilaf oluşmuştur.
Giderek artan bir hızda silahlanan devletler arası gerilim öyle artmıştı ki her an bir savaşın patlak vermesi bekleniyordu. Avusturya-Macaristan veliahtı ve eşinin suikasti, beklenen savaşın başlamasına neden oldu.
Avusturya-Macaristan’ın Sırbistan’a savaş açmasıyla birlikte; Almanya 1 Ağustos’ta Rusya’ya, 3 Ağustos’ta Fransa’ya, 4 Ağustos’ta Belçika’ya savaş açmıştır. İngiltere ise aradaki anlaşmalar gereği 4 Ağustos’ta Almanya’ya savaş açmıştır. I. Dünya Savaşı olarak anılan büyük mücadele bu şekilde başlamıştır. Savaşa sonradan Japonya, Osmanlı, İtalya, Bulgaristan, Romanya, Amerika ve Yunanistan da katılmıştır. Avrupa’nın batı, doğu, Galiçya, Balkanlar ve güney cephelerinde başlayan savaş Osmanlı’nın katılmasıyla Kafkasya, Filistin, Irak ve Çanakkale Boğazı‘na yayılmıştır. Savaşın kazananı İtilaf Devletleri olmuştur.
Savaşın Kilit Anları
1) 1914
28 Haziran: Gavrilo Princip, Franz Ferdinand ve eşini ölddürmesi savaşın başlamasının en büyük nedeni olmuştur.
28 Temmuz: Avusturya–Macaristan Sırbistan’a savaş ilan etti.
1 Ağustos: Rusya seferberlik ilan etmiştir. Bunu fırsat bilen Almanya, Rusya’ya savaş açmıştır.
3 Ağustos: Fransa, tarafsız olan Belçika’ya savaş açmıştır.
4 Ağustos: Birleşik Krallık Almanya’ya saldırmıştır.
23 Ağustos: Britanya, 7 Ağustos’ta Japonya’ya gönderdiği resmî mektupta Kaiserliche Donanması’nın Çin sularında etkisiz hale getirilmesi için yardım istemiştir. Bunun üzerine Japonya Almanya’ya savaş açmıştır.
Eylül: 6 Eylül’de Marne Muharebesi başlamıştır. Alman Ordusu, Fransız–İngiliz ordusuna yenilmiştir.
29 Ekim: Başta tarafsız kalma niyetinde olan Osmanlı’nın donanması Alman amiralin kumandasında Karadeniz’de Rus gemilerini batırmış ve Rusya’nın Sivastopol-Novorisisk limanlarını topa tutmuştur. Bunun üzerine Ruslar 2 Kasım’da Osmanlı’ya savaş açmıştır.
Kasım: Siper savaşı başlamıştır.
2) 1915
Şubat: Almanlar U-bot kullanmıştır. Savaş tarihinde denizaltıların ilk geniş kullanımıdır.
18 Mart 1915: Çanakkale Deniz Zaferi. İtilaf donanması 18 Mart 1915 yılında Boğaz’ı geçme teşebbüsünde bulunmuştur. Fakat Türk topçuları ve denizcilerinin direnişi karşısında başarısız olmuşlardır. Üç zırhlının batması üzerine donanma geri çekilmiştir.
Nisan: Anzak denilen Avusturalya ve Yeni Zelanda birlikleri 25 Nisan’da Gelibolu Yarımadası’nın Arıburnu kıyısına çıkmışlardır. Çıkarma 19. Tümen kumandanı Yarbay Mustafa Kemal’in düşmanı Conkbayırı’nda geri püskürtmesi sonucunda başarısız olmuştur.
22 Nisan: Kimyasal savaş ajanlarının büyük ölçekteki ilk kimyasal silah kullanımı görülmüştür. Alman ordusu, Belçika’nın Ypres kentine 168 ton klor gazıyla saldırmıştır; beş bin adet müttefik (İngiliz, Fransız, Kanadalı) askerin ölümüne sebep olmuştur.
7 Mayıs: Lusitania gemisi iki bin yolcusu ile İrlanda açıklarında Alman denizaltısı tarafından batırılmıştır.
23 Mayıs: İtalya’nın Avusturya–Macaristan’a savaş ilan etmesi İtilaf Devletleri lehine dengeyi bozmuştur. Başta tarafsız kalan İtalya, İngiltere ve müttefikleriyle yapılan gizli görüşmeler sonunda Almanya ve müttefiklerine karşı savaşa girmeyi kabul etmiştir.
Ekim: Balkanlarda üstün devlet konumuna yükselmek isteyen Bulgaristan, 1915 yılında Almanya, Avusturya–Macaristan ve Osmanlı Devleti ile birlikte İttifak bloğuna girerek savaşa katılmıştır.
3) 1916
21 Şubat: I. Dünya Savaşı sırasında 21 Şubat–15 Aralık 1916 tarihleri arasında Alman ve Fransız kuvvetleri arasında Verdun Muharebesi gerçekleşmiştir.
9 Mart: Almanya, Portekiz’e savaş ilan etmiştir. İngiltere’nin isteği üzerine Portekizliler, Doğu Afrika limanlarında bulunan Alman gemilerini ele geçirmiş, savaş başlamıştır.
1 Temmuz: Somme Muharebesi. 1 Temmuz–18 Kasım 1916 tarihleri arasında Fransa’da bir milyondan fazla zayiat ile gerçekleşmiş, I. Dünya Savaşı’nın en büyük çarpışmalarından biri olmuştur. İngilizler tarafından, tankların toplu olarak kullanıldığı ilk savaştır.
27 Ağustos: Romanya Almanya’ya savaş açmıştır, ancak kısa sürede Almanya ve müttefikleri üstünlüklerini sağlamışlardır. Romanya topraklarının çoğunluğu İttifak Devletlerinin kontrolüne geçmiştir.
4 Eylül: Birleşik Krallık, Almanya kontrolündeki Darüsselam’ı ele geçirmiştir.
Ekim: Savaşta asker olarak görev yapan Adolf Hitler yaralanmıştır.
23 Aralık: İtilaf Devletleri Sina Yarımadası’nda Osmanlı güçlerini yenmiştir.
4) 1917
Mart: 1917 yılında kadar eski gücüne kavuşan İngilizler, 11 Mart’ta General Maude komutasında Bağdat’a girmiş ve Halil Paşa komutasındaki Osmanlı askerleri Bağdat’ı boşaltmak zorunda kalmıştır.
6 Nisan: Alman denizaltılarının Amerikan ticaret gemilerini batırması sebebiyle Amerika Almanya’ya savaş açmıştır.
Nisan-Vimy Ridge Muharebesi: 9–12 Nisan 1917 tarihlerinde Fransa’nın Nord – Pas – de – Calais bölgesinde gerçekleşmiştir. Muharebe, Kanada’ya karşı Alman ordusunun üç taraftan saldırmasına rağmen Birleşik Krallık’ın desteğiyle müttefik devletlerin lehinde sonuçlanmıştır.
Temmuz: Son Rus Taarruzu da başarısız olmuştur. Kerenski Taarruzu, Çarlık Rusya’sında iktidara gelen geçici hükümette savaş bakanı olarak görev yapan Aleksandr Kerenski’nin adıyla anılan I. Dünya Savaşı sırasında gerçekleştirilmiş olan saldırıdır. Rusya’nın Avusturya–Macaristan ve Almanya’ya karşı gerçekleştirdiği taarruzdur. Devrimin yaklaşması, Rusya’nın ikmalleri sonuna yaklaşmaktadır. Bu şartlar altında sadece kuzeydeki Alman cephesi kısıtlanmış ve başarısız olunmuştur.
26 Ekim: 1914 yılında siyasi birliğini tamamlayan Brezilya, diğer devletler tarafından tanınmış ve İtilaf Devletleri cephesinde I. Dünya Savaşı’na katılmıştır.
7 Kasım: Ekim Devrimi’nde Vladimir Lenin önderliğindeki Bolşevik parti ve işçi Sovyetler, Sankt–Peterburg’daki geçici hükümeti ortadan kaldırmışlardır. Bolşevikler birçok hükümet biriminde yönetimi ele almış ve olası sorunları bastırmak amacıyla Çekya’yı kurmuşlardır.
Aralık: Kudüs Muharebesi 8–26 Aralık 1917’de Osmanlı–Alman İmparatorluğu ve Birleşik Krallık arasında olmuştur. Birleşik Krallık’ın zaferi ile sonuçlanmıştır.
5) 1918
3 Mart: Brest – Litovsk Barış Antlaşması. Sovyet Rusya’nın 3 Mart 1918 yılında İtilaf Devletleri ile yaptığı barış antlaşmasıdır. Bu antlaşma ile Rusya doğu cephesinden çekilmiştir.
Haziran: Belleau Wood Muharebesi. 1918 Alman Baharı Muhalifleri’nin bir kısmı, Belleau Wood savaşı 1–26 Haziran tarihleri arasında I. Dünya Savaşı sırasında gerçekleşmiştir. ABD Deniz Kuvvetlerinin ağırlıklı olarak savaştığı yirmi altı gün süren savaş sonucunda zafer elde edilmiştir.
21 Temmuz: Alman denizaltısı Cape Cod’a ateş açmıştır. Bu saldırı ABD’nin anakarasına yapılan tek saldırı olmuştur.
26 Eylül: Meuse – Argonne Muharebesi başlamıştır. Amerika, General John Pershing liderliğinde Argonne saldırısını düzenlemiştir. Bu taarruz, Amerika’nın askeri tarihindeki en kanlı savaştır. Savaş kırk yedi gün sürmüştür ve Fransız–İngiliz güçlerinin karşısında Almanya’nın yenilgisi ile sonuçlanmıştır.
30 Ekim: I. Dünya Savaşı sonunda, Osmanlı Devleti ile İtilaf Devletleri arasında Mondros Ateşkes Antlaşması imzalanmıştır. Bu ateşkes Osmanlılar için I. Dünya Savaşı’nı sona erdiren bir antlaşmadır.
31 Ekim: Avusturya-Macaristan İmparatorluğu çökmüştür.
10 Kasım: Alman İmparatoru ve Prusya Kralı Kaiser II. Wilhelm savaşın kötü gitmesi üzerine tahtı bıraktığını duyurmuştur.
11 Kasım: Almanya savaşı bitiren ateşkesi imzalamıştır. İtilaf Devletleri ve İttifak Devletleri arasında uzun yıllar devam eden savaşı İtilaf Devletleri kazanmıştır. Savaş sırasında müttefiklerini önemli ölçüde destekleyen Almanya’nın savaşacak gücü kalmamıştır. İtilaf Devletleri ile uzun süren görüşmeler sonucunda Rethondes Mütarekesi imzalanmıştır.
I. Dünya Savaşı’nın Sonuçları
- Yaklaşık yüz milyona yakın askeri personelin hazır bulunduğu I. Dünya Savaşı; o tarihe kadar insanlığın gördüğü en kanlı savaş olmuştur. Savaşta yaralanan ve hayatını kaybedenlerin sayısı kırk milyona yakındır.
- İmparatorluklar parçalanmış, birçok yeni devlet kurulmuştur. Avrupa’nın siyasi haritası yeniden çizilmiştir.
- Savaşın sonunda Osmanlı İmparatorluğu, Avusturya-Macaristan İmparatorluğu ve Rus Çarlığı yıkılmıştır. Yıkılan bu üç devletin savaş sırasında elinden çıkan topraklarda; Polonya, Yugoslavya, Finlandiya ve Macaristan gibi yeni devletler kurulmuştur.
- Rusya’da gerçekleşen Bolşevik Devrimi, İtalya’da faşizm ve Almanya’da Nazizm gibi yeni ideolojiler ve siyasi rejimler ortaya çıkarmıştır.
- Savaş sonrasında bozulan düzeni yeniden tesis etmek ve böyle büyük bir savaşın tekrar yaşanmasını önlemek için Milletler Cemiyeti kurulmuştur.
- Avrupa’da güç dengeleri değişmiştir. Almanya zayıflarken İngiltere ve Fransa güçlenmiştir.
- Savaşı kaybeden devletler imzaladıkları ağır antlaşmalarla zor durumda kalmışlardır. Bu durum da II. Dünya Savaşı’na zemin hazırlamıştır.
Kaynakça
- “Birinci Dünya Savaşı’nın Nedenleri Nelerdir? Genel ve Özel Nedenler”. derstarih. https://derstarih.com/birinci-dunya-savasinin-nedenleri/. Erişim: 09.06.2023
- “Birinci Dünya Savaşı”. islamansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/birinci-dunya-savasi. Erişim: 09.06.2023
- “İlk Kurşundan Ateşkese: Birinci Dünya Savaşı’nın Kısa Tarihi”. t24. https://t24.com.tr/haber/ilk-kursundan-ateskese-birinci-dunya-savasinin-kisa-tarihi,745567 Erişim: 11.06.2023
- “Birinci Dünya Savaşı’nın Sonuçları: 1. Dünya Savaşı sonuçları neler, hangi antlaşmalar imzalandı?”. haberturk. https://www.haberturk.com/ Erişim: 15.06.2023
