“Sanatoryum” kelimesi Latinceden türetilmiştir. “Sanare” fiili, “iyileştirmek, tedavi etmek” anlamına gelirken, “sanatoryum” kelimesi de bu fiilden türetilmiştir. “Sanatoryum”, genellikle uzun süreli tedavi gerektiren hastalıkların tedavi ve rehabilitasyon amacıyla kullanılan bir kurum veya tesis anlamına gelir. Bu tür kurumlar, hastaların sağlıklarını yeniden kazanmaları ve iyileşmeleri için özel olarak tasarlanmış ortamlarda hizmet verir.
Sanatoryum
Sanatoryum, özellikle tüberküloz gibi bulaşıcı hastalıkların tedavi edildiği ve hastaların iyileşme sürecinde desteklendiği bir sağlık tesisi veya kurumdur. Sanatoryumlar genellikle sağlıklı bir çevrede bulunur, temiz hava, güneş ışığı ve diğer doğal etkenlerin hastaların sağlığını olumlu yönde etkilemesi hedeflenir.
Tüberküloz gibi solunum yolu hastalıklarının tedavisinde kullanılan sanatoryumlar, hastaların dinlenme, beslenme ve tıbbi bakım ihtiyaçlarını karşılayarak iyileşme sürecini destekler. Bu tür kurumlar genellikle dağlık bölgelerde veya kırsal alanlarda, rahatlatıcı bir çevreye sahip olan yerlerde kurulur. Ancak günümüzde, tüberküloz gibi hastalıkların yaygınlığı azaldığı için sanatoryumlar, genellikle diğer sağlık sorunlarına yönelik rehabilitasyon merkezleri veya konvalesan tesisleri olarak kullanılmaktadır.
İlk Sanatoryum
İstanbul’da ilk sanatoryum, 1902 yılında Burgazada’da Avusturya Sen Jorj (St. Georg ) Hastanesi bünyesinde, çocuk sanatoryumu olarak kuruluyor. “Amaç öksüz, kimsesiz ve veremli çocukların iyileşmelerini sağlamak. Çocukların denize girmeleri için, güneşlenmeleri için ada sahilinde bir de ev var sanatoryuma bağlı olarak. İlk yıl itibariyle 40 çocuk tedavi görmüş burada.” (Doç. Dr. Fatih Artvinli, Bianet, 11 Eylül 2020)
Heybeliada Sanatoryumu
1924 yılında Mustafa Kemal Atatürk’ün direktifiyle Heybeliada Sanatoryumu kuruldu. Bu sanatoryumda, verem gibi uzun süreli tedavi gerektiren hastalıklar başarıyla tedavi edildi. Atatürk’ün inisiyatifiyle açılan bu kurum, hastaların sağlıklarını yeniden kazanmaları ve iyileşmeleri için özel olarak tasarlanmış bir ortam sağladı.
Heybeliada’nın Çam Limanı mevkii, adanın en güzel yerlerinden biridir ve İstanbul’un hâkim poyraz rüzgarından korunmuştur. Bu bölge çam ağaçlarıyla kaplıdır ve Ege-Akdeniz ikliminin tipik özelliklerini taşır. Gün boyu güneş alır ve sessizdir. Ada merkezine uzaklığıyla bilinen bir yerdir ve İstanbul‘da bir sanatoryum için ideal bir konum olarak kabul edilir.
Heybeliada Sanatoryumu’nun kuruluşu, bölgede bulunan bir binanın restore edilmesiyle 1924 yılında gerçekleşti. İlk olarak 8 yataklı iki koğuş ve idari bölümlerden oluşuyordu. Daha sonra 1939 yılında sanatoryumun sınırları genişletildi ve yeni yapılar inşa edilerek yatak kapasitesi 370’ye çıkarıldı. 1940’ların başında ise Değirmentepe adlı ek bir pavyon inşa edildi ve 232 yatak daha eklenerek toplam yatak kapasitesi artırıldı.
Heybeliada Sanatoryumu, tüberküloz hastalarının tedavi edildiği ve araştırmaların yapıldığı önemli bir merkez haline geldi. Cerrahi, KBB ve diş servisleri, bakteriyoloji-biyokimya, röntgen, patoloji-sitoloji ve solunum fonksiyon laboratuvarları gibi bir dizi hizmet sunuldu. Sanatoryum, birçok ünlü kişinin de tedavi gördüğü bir yer oldu. İsmet İnönü, Rıfat Ilgaz, Ece Ayhan gibi tanınmış isimler Heybeliada Sanatoryumunda tedavi görenler arasındaydı.
Heybeliada Sanatoryumu, Türkiye’nin veremle mücadele politikasının bir parçası olarak önemli bir rol oynadı. Cumhuriyetin ilk yıllarında kurulan sanatoryum, Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk ve Başbakan İsmet İnönü’nün imzalarını taşıyan bir ulusal politika olarak ortaya çıktı. Sağlık Bakanı Refik Saydam‘ın büyük ısrarıyla kurulan Heybeliada Sanatoryumu, Cumhuriyet döneminin ilk yatırımlarından biri oldu.
Heybeliada Sanatoryumu, kuruluşundan itibaren hızla gelişti ve yatak kapasitesi 1954 yılında 650’ye ulaştı. Dr. İsmail Tevfik Gökçe’nin 30 yıl boyunca başhekimlik yapmasıyla da sanatoryum, veremle mücadelede önemli bir merkez haline geldi.
Ne yazık ki, 2005 yılında sağlık politikaları ve ekonomik zorluklar nedeniyle Heybeliada Sanatoryumu kapatıldı. Ancak, tarihi ve kültürel öneme sahip olan bu kurum, Türkiye’nin sağlık tarihinde unutulmaz bir yer işgal etmeye devam ediyor.
Sanatoryum’un Kronolojik Tarihçesi
Heybeliada Sanatoryumu, Türkiye’nin ilk sanatoryumlarından biri olarak önemli bir tarihe sahiptir. Aşağıda Heybeliada Sanatoryumu’nun tarihçesi ve faaliyetleri hakkında:
– 1924 yılı İstanbul Heybeliada’da Çamlimanı’nın çevresindeki Yeşilburun bölgesinde bulunan bir binanın restore edilmesiyle Heybeliada Sanatoryumu’nun açılışı yapıldı. İlk etapta 8 yataklı iki koğuş ve idari bölümler bulunuyordu.
– 1939 yılı Heybeliada Sanatoryumu’nun sınırları genişletildi ve yeni yapılar inşa edilerek yatak kapasitesi 370’e çıkarıldı.
– 1940’lar İkinci Dünya Savaşı döneminde yaşanan zorluklar nedeniyle ek bir pavyon olan Değirmentepe inşa edildi ve 232 yatak daha eklenerek toplam yatak kapasitesi artırıldı.
– 1954 yılı Rehabilitasyon merkezi ve hemşire okulu faaliyete geçirildi.
– Heybeliada Sanatoryumu, tüberküloz hastalarının tedavi edildiği ve araştırma yapılan bir merkez olarak önemli bir rol oynadı. Cerrahi, KBB ve diş servisleri, bakteriyoloji-biyokimya, röntgen, patoloji-sitoloji ve solunum fonksiyon laboratuvarları gibi bir dizi hizmet sunuldu.
– Sanatoryum, dönemin ünlü kişilerinden bazılarının da tedavi gördüğü bir yerdi. İsmet İnönü, Rıfat Ilgaz, Ece Ayhan gibi isimler Heybeliada Sanatoryumu’nda tedavi görenler arasındaydı.
– 1999 Depremi dönemi 17 Ağustos 1999 Marmara Depremi sırasında Heybeliada Sanatoryumu’nda hasarlar meydana geldi. Hasar gören binaların bakımı için İlaç Endüstrisi İşverenler Sendikası tarafından finansman sağlandı.
– 2005 yılı Neoliberal sağlık politikalarının etkisiyle, Heybeliada Sanatoryumu’nun maddi zorluklar yaşaması ve yeterli miktarda ödemeli hastayı çekememesi nedeniyle kapatılma kararı alındı. Kadroları ve tıbbi donanımları Süreyyapaşa Göğüs Kalp ve Damar Hastalıkları Eğitim ve Araştırma Hastanesi’ne nakledildi. Kapatıldığı tarihlerde 100 kadarı doktor ve hemşire olmak üzere, 250 personeli ve 660 yatak kapasitesi olan bu emektar hastane 30.09.2005 tarihi itibariyle kapılarını kapattı.
Heybeliada Sanatoryumu, Türkiye’nin tüberküloz tedavisinde önemli bir rol oynamış ve birçok hastanın tedavi edildiği, uzmanların yetiştiği ve araştırmaların yapıldığı bir kurumdur. Ancak, sağlık politikaları ve ekonomik zorluklar nedeniyle kapatılma kararı alınmıştır.
HEYBELİADA SANATORYUMU & KELEBEĞİN RÜYASI
Ayrıca Kelebeğin Rüyası Filmi içinde önemli bir yere sahip olan Sanatoryum, çekimlere ev sahipliği yapmıştır. Şairliğe ve sanata bakışın henüz erken bulunduğu toplumumuzda şiir ile uğraşan bu iki verem hastası gencin hayatını anlatır. Çekimlerin bir kısmında gördüğümüz Heybeliada Sanatoryumu hastalık nedeniyle acıyı ve güzelliği bir arada bulundurur.
KAYNAKÇA
Adalı Dergisi, 2020, Adalar’ın sanatoryumları ve Heybeliada Sanatoryumu üzerine, Web, Erişim Tarihi 12.06.2023.
PİŞKİN, T. 2020. “Heybeliada Sanatoryumu ölüme terk edildi”, BİA Haber Merkezi, Web, Erişim Tarihi 12.06.2023.
Heybeliada Sanatoryumu, Web, Erişim Tarihi 12.06.2023.
Heybeliada Sanatoryumu Bilgi Notu, 2020, İstanbul Tabip Odası, Web, Erişim Tarihi 13.06.2023.
Ulaş, 2018, Botanik Bahçesinden Sonra Gözler Heybeliada’da: Çam Limanı ile Sanatoryum, Diyanet’e Tahsis Edildi, Onedio, Web, Erişim Tarihi 13.06.2023.
Bitiren. G., 2020, Tedavi Gören Ünlü İsimlerden Kapatılma Sürecine: Türkiye’nin İlk Pandemi Hastanesi Heybeliada Sanatoryumu Hakkında Bilinmeyenler, Web, Erişim Tarihi 13.06.2023.
Bayazoğlu. Ü., 2020, Heybeliada Sanatoryumu’nun hazin hikayesi, Web, Erişim Tarihi 13.06.2023.
Heybeliada Sanatoryumu ne zaman açıldı, neden kapandı? İşte tarihçesi, Karar, Web, Erişim Tarihi 13.06.2023.
