Dünya üzerinde yaşayan tüm toplumlarda ağaçlara zengin anlamlar yüklenmiş ve birçok dinde kutsal sayılmıştır. Bu durumu içine alan en büyük etkenlerden biri de ağacın formudur. Ağaç yukarı doğru kökünü salarak büyür, meyve verir ve daima yeşil olması beklenir. Ağacın köklenerek büyüyor olmasını, insan hayatıyla kıyasladığımızda benzer özellikte olmaları açısından önem taşımaktadır.
Öyle bir ağaçtan söz etmekteyiz ki; yaşamı, ölümsüzlüğü, doğurganlığı, bereket ve bolluğu aynı anda içinde barındıran; Mayalardan Mısırlılara, İslamiyet’ten Hristiyanlığa kadar birçok medeniyet ve dinde kutsal bir sembol olarak yerini alan Hayat Ağacı, günümüze kadar formunu ve önemini korumayı başarmış, yeryüzünde yaşamın ötesine geçmek isteyen insanoğlu için ise ölümsüzlüğün sembolü olarak anılmıştır.
Dinlere Göre Hayat Ağacı
Hayat Ağacı, Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslam dininde bahsedildiği üzere ilk insan kadar eski bir yerdedir. İslam inancının kutsal kitabı olan Kuran-ı Kerim’de bu ağaca özel bir isim verilmemiş olsa da Yahudilik inancında Tevrat’ta yer almıştır.
Hz. Âdem ve Hz. Havva cennete yerleştirildiklerinde, bir tek ağaç dışında her şeyi yiyebilecekleri bildirilmiştir. Tevrat’a göre Rab Allah’ın cennette var ettiği iki ağacın iki tanesi özel isim ve nitelikleriyle anılmaktadır ki bunlar “hayat ağacı” ve meyvesinin Âdem ve Havva’ya yenmesi yasaklanan “iyilik ve kötülüğü bilme” ağacıdır. Bu ağaçtan yemenin cezası ölüm olarak bildirilmiştir (TEKVİN, 2/9, 16,17). Tevrat’ta ise, “Şimdi elini uzatmasın ve hayat ağacından almasın ve yemesin ve ebediyen yaşamasın” denilerek hayat ağacının ölümsüzlük bahşetme durumu dile getirilmektedir (TEKVİN, 3/22).
Türk Mimarisinde Hayat Ağacı ve Sembolizm
Tarihsel sürece dayanan hayat ağacı sembolizmi Türk boyları arasında “bayterek”, “altunağaç”, “baydirek” gibi isimlerle anılmıştır. Aynı zamanda hayat ağacının kutsal olması, yaradılışın özünde motifi barındırıyor olması açısından Türklerin topraktan gelenlere her dönem değer verdiğinin de göstergesidir. Özellikle hayat ağacının toprağın altına yerleşmiş kökleri ebediyete, alt bölümünde yer alan dallar ve gövdesi gökyüzüne, üst kısımlarındaki dallar ise cennete uzanma anlamı taşıdığına inanılmasından dolayı hayat ağacını birçok yerde, medreselerdeki kabartmalarda, çini, halı, seccade, tablo işlemelerinin üzerinde, mezar taşlarında farklı formlarda görmemiz mümkündür.
Bir örneğini Erzurum Çifte Minareli Medresede gördüğümüz hayat ağacı motifleri, palmiyeye benzer bir ağaç olarak kendini göstermiştir. Dalları arasında bir nar meyvesinin oluşunun tasvir edilmesini ”çoklukta birliği” simgelemiş olmasından dolayı Tanrı’ın birliğini temsil etmek için olduğu da görülmektedir.
Sık sık karşılaştığımız figürlerden bir diğeri de hayat ağacı etrafında bulunan çift başlı kartal tasvirleridir. Tasvirde ayrıca büyüklü küçüklü rozetlere de rastlanır. Bu rozetlerin anlamı ise hayat ağacının etrafında ay, güneş ve diğer gezegenleri temsil etmesi yönündedir.
Halı ve Kilimde Hayat Ağacı
Halı ve kilimlerde işlenen her motifin bir anlamı olduğu gibi hayat ağacı da bu motiflerin arasında kendine yer almayı başarmıştır. Ölümsüzlüğü simgelediğine inanılmasından ötürü dokumacılar kendi soylarını sonsuza kadar devam ettireceği inancıyla da bu motifi halı ve kilimlerine işlemişlerdir.
Selvi, hurma, incir, nar, palmiye, kayın, meşe ve zeytin ağaçları formları kullanılarak hayat ağacını betimlemek için kullanılmıştır. İçlerinden selvi ağacı bu işlemeler içerisinden Türk işlemelerinde en çok kullanılan ağaç olmaktadır. Bu ağacın tercih edilmesinin nedeni ebedi hayat, yeniden dirilme gibi sembolik anlamları olduğunun kabul edilmesinden dolayıdır.
Türk halı motifleriyle ilgili daha fazla bilgi edinmek isterseniz: Sihirli Dekoratif Parçalar: Türk Halıları ve Motifleri adlı içeriğimize göz atabilirsiniz.
Gustav Klimt’e Ait Eserde Görünen Hayat Ağacı
Gustav Klimt, 1862-1918 tarihleri arasında yaşamış ve Sembolizm etkisinde
tabloları bulunan ressamların arasında yer almaktadır. Viyana Uygulamalı Sanatlar Müzesi’nde sergilenen Hayat ağacı isimli esere baktığımızda, resmin sol tarafında sağ tarafında yer alan birbirine sarılan kadın erkek figürüne bakan kadın figürünü görmekteyiz. Orta merkeze yerleştirdiği hayat ağacı tasviri ile birlikte köklerinden gelen
sembolik işaretleri insanlığa bir yaşam bahşetme unsuru olarak ve yaşamın içerisindeki görkemli döngüyü uyguladığı yönünde yorumlayabiliriz. Yaşam sürecinde mutlulukların olabileceği gibi yalnızlıkların da var olabileceği konusu da eserde hissettirilen duygu olmuştur.
Sulu Boya Çalışması
Domuztepe/ Hayat Ağacı Motifli Kap
Osmanlı coğrafyasının Yakındoğu diye anıldığı dönemde en büyük yerleşim yeri olarak nitelendirilen Kahramanmaraş‘taki 1996 yılında İngiliz-Amerikan ortak projesi olarak başlanan, 2013’te de Türk bilim insanlarınca devam ettirilen Domuztepe Höyüğünde yapılan kazı çalışmalarında “hayat ağacı” motifli kaplar bulundu. Çanak çömleğin en ilginç tarafı üzerinde çeşitli kümülatif motiflerle Yakındoğu arkeolojisinde yaşam veya hayat ağacı olarak bilinen bir ağacın bulunması olduğu da söylenmektedir.
Dikkat Çeken Diğer Yönüyle Hayat Ağacı
Hayat ağacı, 5 kuruşun üst kısmında sağ tarafta sembolize edilmiştir. Bu motifin hem basım adeti hem de değeri dikkate alındığında en ulaşılabilir paramızın üzerinde olması tesadüf olduğunu düşünmemiz yanıltıcı olur. Türk kültür dinamizmini ortaya koyan bu tasarım, Türklerin taşımaya devam ettiği İslamiyet öncesi Türk kültürünü ve kadim inançlarını unutmadıklarını göstermektedir.
Günümüzde Sanat ve Sembol Anlamında Hayat Ağacı
Sanat ile bütünleşen hayat ağacı, günümüzde evlerimizde de oldukça yer alan sembollerden olmaya devam etmektedir. Duvar süslemelerinden, kolye, yüzük gibi aksesuarlara kadar işlenmiş olup bereket, bolluk ve yaşamın güzelliklerini getireceği inancının olması açısından da önem taşımaktadır. Farklı formlarla, çoğunlukla sembolizm bağlamında kullanılmaya devam eden hayat ağacı, taşıdığı anlam dolayısıyla da evrenselliğini ilan etmiştir.
Hayat ağacı örneklerle de ortaya koyduğumuz gibi insanlık tarihinin çeşitli dönemlerinde en fazla kullanılan simgesel bir tema olmayı başarmıştır. Birbirleriyle ilişkisi olmamış gibi görünen bunun yanında kültürleri, yaşadıkları coğrafyaları tamamen farklı olan birçok toplumu etrafında birleştirmiş ve ortak bir paydası haline gelmiştir. Günümüz modern dünyasına baktığımızdaysa hayat ağacı artık dini anlamından uzaklaşarak maddi varlığıyla da dikkat çekmeye başlamıştır.
Kaynak
- Saliha AĞAÇ1 , Menekşe SAKARYA2, Hayat Ağacı Sembolizmi, 2015
- Dilek TÜM CEBECİ, Türk İşleme Sanatında Hayat Ağacı Motifi ve Uygulamaları, ARIŞ Halı Dokuma ve İşleme Sanatları Dergisi
- Yiğithan DUMLU, HAYAT AĞACI SEMBOLÜNÜN SERAMİK FORM VE YÜZEYLERDE YORUMU, ANKARA 2020
- https://www.kulturportali.gov.tr/portal/en-yaygin-kullanilan-anadolu-motifleri
- https://www.traktuskultur.com/post/t%C3%BCrk-mitolojisi-ve-a%C4%9Fa%C3%A7-k%C3%BClt%C3%BC
- https://www.mimarizm.com/gezi-mekan/kulturler-arasi-simge-hayat-agaci_128334
- 5 Kuruşun Taşıdığı Anlam | Metin Öz (metinoz.com)
- www.sanatinyolculugu.com/agac-ile-ilgili-bazi-mitolojiler
Hayat ağacı figürünün paramızın üzerinde olması gerçekten şaşırttı beni.