Bir sabah uyandığınızda kendinizi böcek olarak bulmanız gerekmiyor; bazen toplum sizi çoktan görünmez, değersiz ve yabancı kılmıştır. Bir toplantıda, aile yemeğinde veya arkadaş buluşmasında sesinizin duyulmadığı, kelimelerinizin havada asılı kaldığı oldu mu? Bununla beraber gelen dışlanma ve uzaklık hissini deneyimlediniz mi? Sandalyenizde küçüldükçe küçülüp bir böcek gibi hissederken dışarıdan bir pencereden bakarcasına konuşulanları dinlemek çoğumuzun hafızalarında yer alan bir olay. Gregor Samsa gibi hepimiz zaman zaman kendimizi toplumdan uzak ve yabancılaşmış hissediyoruz. ”Gregor Samsa Sendromu” olarak adlandırılan bu durum adının geldiği karakterden anlaşıldığı üzere kişinin ev ortamında, iş yerinde, çevresinde ve günlük hayatında yaşadığı psikolojik baskılar ve deneyimler yüzünden elde ettiği yabancılaşma ve ezilme hissini anlatır.
”Gregor Samsa bir sabah huzursuz düşlerinden uyandığında kendini yatağında kocaman bir böceğe dönüşmüş buldu. Panzer gibi sert sırtının üzerinde yatıyordu ve başını biraz kaldırdığında tepesinde, yorganın neredeyse kaymak üzere olduğu kubbe gibi yuvarlak, kahverengi, yay biçiminde sert çizgilerle boğum boğum olmuş karnını gördü. Geniş gövdesine oranla pek cılız görünen bir sürü bacağı gözlerinin önünde çaresizce çırpınıyordu.”
Dönüşüm’de Yabancılaşma
Kafka‘nın en bilinen novellalarından biri olan Dönüşüm‘de gezgin bir pazarlamacı olan Gregor Samsa bir sabah yatağında böcek olarak uyanır. Ancak Gregor bu akıl almaz değişime şaşırmak yerine işe geç kaldığı, patronuna nasıl hesap vereceği ve ailesinin tepkisi için endişelenir. Bu durum eserde ”Ve trene yetişse bile, patronunun hışmından kurtulması mümkün olmayacaktı, çünkü onu beş trenine bekleyen büro hizmetlisi, treni kaçırdığını çoktan patrona bildirmiş olmalıydı. O, patronun bir piyonuydu, kişiliksiz ve akılsız biriydi. Peki ya hasta olduğunu bildirse?” şeklinde ifade edilmiştir. Yani modern insan için bedensel dönüşüm bile çalışma zorunluluğunun arkasında kalır. Gregor ailesinin tek geçim kaynağıdır. İşe gidemeyecek bir durumda olduğundan artık ailesine destek olamıyordur. Bakıma muhtaç duruma gelen Gregor ailesi için büyük bir yüke dönüşür. Babasının saldırgan tavırları, annesinin çaresizliği ve kız kardeşinin yavaşça ilgisini kaybetmesiyle Gregor evde gittikçe dışlanır ve yalnızlaşır. Kız kardeşi Grete‘nin bakımı kesmesi ailesiyle olan son bağını koparır ve Gregor sessizce ölür.
Franz Kafka‘nın bu eseri, modern insanın yabancılaşmasını çarpıcı bir şekilde gözler önüne serer. Böceğe dönüşmesiyle uzak hissettiği ailesinden gittikçe yabancılaşır. Zaten böceğe dönüşmesinde asıl yansıtılan şey budur; artık bir yabancı olmasıdır. Böceğe dönüşmesi yaşadığı içsel ve toplumsal dışlanmanın dışa vurumudur. Gregor onlardan farklı bir türdür, bir böcektir. Bu dönüşüm bir anda olmuş gibi görünse de aslında Gregor’un ailesine, işine, topluma yabancılaşması daha önceden başlamıştır. En başta maddi zorluk içinde olan ailesini ayakta tutan Gregor, geçirdiği dönüşümden sonra aileye bir yük olur. Annesi ve kız kardeşi ilk başta sevgi ve şevkatle yaklaşmak için çabalasa da zamanla ondan iğrenir ve uzaklaşırlar. Babasının saldırgan tavırları, Gregor’u derinden yaralar. Aile sevgi bağlarını yitirerek Gregor’u evin içinde görünmez hale getirirler. Bu süreçte Gregor yalnızca topluma değil, kendisine de yabancılaşır. Aynaya her baktığında gördüğü böcek vücudu, kimliğinin parçalanmasının simgesidir aslında. Sesinin insanlar tarafından anlaşılmaması, iletişim aracılığıyla topluma dahil olma şansını yok eder. Böylece Gregor kendi varlığına bile yabancı hale gelir.
”Anne ve babasıyla kız kardeşi, odasının önünde ayakta durmuş, kapının ardındaki garip seslere kulak veriyorlardı. Gregor, artık kendi sesini bile tanıyamıyordu; sesine insan sesi denebilirse tabii. Daha çok bir hırıltıya benziyordu, sözleri boğuklaşıyor, heceleri birbirine karışıyordu. Onlar ise söylediklerinden hiçbir şey anlamıyor, sadece bu anlaşılmaz ses karşısında ürküyorlardı.”
Kafka’nın Yabancılaşmasının Gregor’a Yansıması
Franz Kafka’nın Dönüşüm‘ü sadece Kafkaesk bir hikaye değil, aynı zamanda yazarın kendi hayatına açılan bir penceredir. Kafka, babası Hermann Kafka ile zor bir ilişki yaşamıştı. Babası güçlü ve otoriter biriydi; Franz ise utangaç, hassas ve sanata düşkün bir ruhtu. 1919 yılında yazdığı Babaya Mektup‘ta babasına karşı hissettiği korku ve kırgınlıkları açıkça ifade etmiştir. Mektupta yazdığı ”Seninle aramdaki bu ilişki beni susturdu, içime kapattı. Yalnızlık, korku ve suçluluk duygusu benim en yakın arkadaşlarım oldu.” , ”Benim için en incitici şey, benimle konuşurken kullandığın küçümseyici ifadelerdi. Bir çocuk için bu sözler, bıçaktan daha derin keser.” gibi ifadeler Franz’ın babasıyla arasındaki ilişkiyi gözler önüne serer. O, hiçbir zaman babasının istediği gibi bir adam olamamış; bu da baba-oğul ilişkilerini derinden etkilemiştir.
Kafka’nın Gregor’u bir böceğe dönüştürerek yarattığı metafor, kendi ailesine bir ışık tutar. Hikayede Gregor babasının sert tavırları karşısında derin bir korku hisseder ve ailesiyle sahip olduğu bağları zedelemesine sebebiyet verir. Kafka, babasının otoritesini şu sözlerle anlatır:
”Senin yanında konuşmaya, nefes almaya, seni görmeye dahi cesaret edemezdim. Senin devasa bedenin, yüksek sesin, öfken ve koltukta oturuşun bile bana baskı gibi gelirdi.”
Gregor’un odasına hapsolması, yalnızlaşması ve ailesinden kopması, Kafka’nın çocukluğunda yaşadığı yalnızlık ve dışlanmışlık hissiyle paralellik gösterir. Böceğe dönüşmek sadece fiziksel bir başkalaşım değil, aynı zamanda modern insanın iş, aile ve toplum karşısında yaşadığı yabancılaşmanın da bir simgesidir. Okuyucu bu eserde, bir yandan akılalmaz bir sabahın absürtlüğüyle karşılaşırken, diğer yandan modern insanın kırılganlığı, değersizleşmesi ve anlaşılamamışlığı ile yüzleşir. Kafka, kendi travmalarının izlerini ustaca kurguladığı bu hikayeye bırakmıştır.
Böceğe Dönüşmeden Yabancılaşmak
Bizler böceğe dönüşmüyoruz ama Samsa‘nın hislerini derinden anlıyoruz. Toplumun bireyden beklediği sürekli haldeki üretkenlik ve başarı, bireyin içsel dünyasında kimlik kaybı, yalnızlık ve yabancılaşma duygularına yol açar. Bu durum bireyin psikolojik olarak sendrom haline gelmesine sebep olur. Kafka’nın döneminde ”sendrom” kelimesi gündelik dilde kullanılmasa da, Gregor’un yaşadığı dönüşüm modern psikiyatrideki birçok bozukluğa ayna tutar. Günümüzde sıkça karşılaşılan tükenmişlik sendromu, toplumsal uyum baskısı ve depresyon Kafka’nın eserinde betimlenmiştir. Bir ”üretim makinesi” haline gelmek modern bireyin karşılaştığı en büyük sorunlardan biridir. Bireyden sürekli olarak daha çok çalışması, daha verimli olması, daha iyi hale gelmesi, daha uyumlu davranması beklenir.
Gregor’un başkalaşımı, bu baskının sembolüdür. O artık insanlıktan çıkmıştır, işlevsiz bir böcekten farksızdır. Bu noktada Kafka, modern çağın ruhsal durumunu betimler: işlevini kaybeden birey değerini de kaybeder, görünmezleşir. ”Gregor Samsa Sendromu” olarak adlandırabileceğimiz bu durum, insanın sırtlandığı psikolojik yükler karşısında giderek bir sendroma dönüşmesidir.
Kimlik Kaybı ve Toplumsal Baskılar
Modern toplum bireyi, kimliğini ve karakterini kendi içsel arayışlarıyla değil, dış baskılarla inşa etmek zorunda bırakır. Eğitim hayatında alınan notlar, iş hayatında performans raporları, sosyal hayatta ise uyum… Tüm bunlar bireye özünü unuttur. Kafka, Gregor’un işine karşı duyduğu sorumluluk hissini abartı bir anlatımla yazarak, bu durumu eleştirir. Gregor’un varoluşu işiyle sınırlandırılmıştır. Varlığı ailesine katkı sunduğu süre anlam kazanır. İşlev kaybedildiğinde, oluşturulan bu kimlik çöker. Modern dünyada bir işten ayrıldıklarında, öğrencilik hayatları bittiğinde veya bir başarısızlık ile karşılaşıldığında, kimliğini kaybetmiş hisseden bireyler, aslında Gregor’un ruhsal çöküntüsünü yaşamaktadır. Bu noktada Gregor Samsa Sendromu modern sendromların merkezinde duran en derin yaradır.
Aileye ve Kendine Yabancılaşma
Aile, genellikle kişinin güvenli limanı olarak kabul edilir. İnsanın kimlik gelişiminde temel bir rolü vardır. Ancak Kafka’nın Dönüşüm’ünde aile, Gregor Samsa’nın baskılandığı, yabancılaştığı ve adeta bir kafese konduğu bir olgudur. Gregor’un ev içinde yaşadığı psikolojik ve fiziksel şiddet, modern insanın evinde yaşadığı beklenti ve baskılarla nasıl başa çıkmak zorunda kaldığını düşündürür. Günümüz ailelerinde de ne yazık ki benzer senaryolar görülebilir. Bireyden sürekli olarak başarı beklemek, başkalarıyla kıyaslamak duygusal bağların yıpranmasına yol açabilir. Aileye ve bireye yalnızca işlev ve verim üzerinden değer biçilmesi, modern insanın yalnızlığını arttırır.
Gregor’un böceğe dönüşmesi, yalnızca dış dünyadan değil, kendi içsel benliğinden de uzaklaşmasını simgeler. Artık bedensel davranışlarının kontrolünü kaybeder ve iletişimi neredeyse tamamen kesilir. Bu durum psikolojide ”benlik yabancılaşması” (depersonalizasyon) olarak isimlendirilen sürecin dramatik bir edebiyat örneğidir. Gregor’un odasında tek başına kapalı kalması ve giderek toplumdan soyutlanması, modern insanın ruhsal izolasyonunu yansıtır.
Modern birey, toplumun, işin ve aile beklentilerinin yükü altında ezilirken kendi arzularına ve duygularına yabancılaşabilir. Sosyal medya, iş hayatı ve toplumsal rollerle sürekli uyum sağlamaya çalışma içinde olması bireyin duygusal ihtiyaçlarını görmezden gelmesine sebebiyet verir. Birey, kendi varlığıyla barışık olmadığı sürece toplumda da, aile içinde de kendini görünmez hisseder.
Kafka’nın Gregor Samsa üzerinden yarattığı bu karanlık metafor aslında sadece bir trajedi değil, modern insanın psikolojik kırılmalarının aynasıdır. Metamorfoz, insanın aile, iş ve toplum arasında sıkışıp kalarak kendi özünü yitirdiği noktada ortaya çıkan sendromların simgesidir. Günümüzde gittikçe artan yabancılaşma, kimlik bunalımları ve yalnızlık, Kafka’nın bu eserinin neden hala büyük kitlelerce okunup sevildiğini gözler önüne serer; çünkü aslında hepimiz birer Gregor Samsa’yız.
Kaynakça:
Kafka, Franz. Dönüşüm. Çeviren Gülperi Sert, Türkiye İş Bankası Yayınları, 2014
Kafka, Franz. Baba’ya Mektup. Çeviren Peren Gülmez, Kafka Yayınevi, 2017
Saleem Abdul, Theme of Alienation in Modern Literature, European Journal of English Language and Literature Studies, vol 2 no.3, pp.67-76, September 2014, Web. Erişim tarihi: 20.08.2025
Manzar, Iqra. Identity and Alienation in Franz Kafka’s The Metamorphosis, International Journal of Contemporary Issues in Social Science, vol 3 no.3, September 2024, Web. Erişim tarihi: 20.08.2025
Kaur, Manpreet and Priyamvada Singh. Metamorphosis: A Psychological Exploration of Identity and Isolation, Educational Administration: Theory and Practice, vol 30 no.5, 2024, Web. Erişim tarihi: 20.08.2025
Öne çıkarılan görsel Chatgpt ile oluşturulmuştur: Ultra-realistic illustrations inspired by Kafka’s The Metamorphosis, featuring surreal yet coherent scenes of alienation and transformation. Use a harmonious palette of coffee, green, and beige tones. Each image should have a melancholic and introspective mood, blending realism with subtle surrealism. Ensure the series of images feels visually connected and consistent in style, lighting, and atmosphere.
