Ekonomik faaliyetler, piyasanın içinde fiyatlandırılan ve ticari değere sahip olan işler olarak tanımlanmaktadır. Ancak, üretim sürecinin devamlılığını sağlamak için ana maddelerden biri olan ev içi emek ve bakım emeği, ekonomik sistemin dışında bırakılmıştır. Ev içi emek “ücretsiz” olarak kabul görmüştür. Ev işleri, gayri safi yurt içi hasıla (GSYİH) hesaplamaları yapılırken dahil edilmez, ekonomik bir değer yaratmadığı düşünülür. Toplumsal cinsiyet rollerine bağlı olarak da ev içi emek ve bakım emeği denilince akıllara ilk kadınlar gelir.
Ev İçi Emek Nedir?
Ev içi emek ve bakım emeği, ücret karşılığı çalışmayan ancak hane halkının yaşamını sürdürebilmesi için gerekli olan işleri kapsayan bir emektir. Bunun içine yemek yapma, temizlik, çamaşır ve bulaşık yıkama, çocuk bakımı, alışveriş yapma, ütü yapma gibi insanların ev içinde yapması gereken işler girmektedir. Bu emek türü genellikle kadınlar tarafından üstlenmekte ve ekonomik sistemin içinde yok sayılmaktadır. Ancak feminist ekonomi ve toplumsal cinsiyet çalışmaları, ev içi emeğin ekonomik ve toplumsal değerini vurgulamakta ve bunun üzerine çalışmalar yapmaktadır. Ev içi emeğin ekonomik sistemin içinde var olması için çaba göstermektedirler.
Ev İçi Emek Neden Ücretsiz Olarak Kabul Görmüştür?
Ev içi emeğin ücretsiz olarak kabul görmesinin bir çok nedeni vardır. Bu nedenleri tarihsel, toplumsal ve ekonomik nedenler olarak ayırabiliriz. Bu nedenlerin başında toplumsal cinsiyet rolleri, kapitalist ekonomi modeli, aile kurumu ve devlet politikaları gelmektedir. Erkeklerin ev dışında üretken faaliyetlerle ilgilenmesi, kadınlarınsa ev içindeki bakım ile ilgilenmesi doğal bir süreç olarak görülmektedir. Ev içi emek, sadece kadınların sorumluluğu olarak görülmektedir. Oysa ki ev içi emeğin herhangi bir cinsiyete ait bir rol olarak sınıflandırılması toplumsal cinsiyet eşitliğinin sağlanmasının önündeki engellerden biridir.
Teorik Çerçevede Ev İçi Emek
Emek-değer teorisi, bir malın veya hizmetin değerinin o malın üretimi için harcanan emek miktarına bağlıdır. Ancak klasik ve neoklasik iktisadi modeller, sadece ücretli emeği üretken olarak tanımlamaktadır. Bu yüzden de ev içi emeği ekonomik analizlerin dışında bırakmıştır.
Ev emeği doğrudan meta üretmez ve sermaye birikimine de katkıda bulunmadığı için marksist ekonomi modelinde ev emeği, üretken olmayan emek olarak sınıflandırılır. Ancak Lise Vogel gibi marksist feminist düşünürler bu yaklaşımı eleştirmektedirler. Ev işlerinin iş gücünün yeniden üretimini sağladığını dolayısıyla da dolaylı yoldan kapitalist üretime hizmet ettiğini düşünmektedirler.
Adam Smith ve David Ricardo gibi klasik iktisatçılar, üretken emeği piyasada alınıp satılabilen ve sermaye birikimi sağlayan emek olarak tanımlamaktadırlar. Üretken olmayan emeği ise piyasa dışında tutmuşlardır. Bu ayrım, ev içi emeğin ekonomik sistem içinde görünmez kalmasına neden olmuştur.
Feminist ekonomistler, bu ayrımın yapay olduğunu savunurlar. Nancy Folbre, bakım emeğinin aslında ekonomik bir dışsallık yarattığını ve toplum için önemini vurgulamıştır. Örnek vermek gerekirse bir annenin çocuğuna bakması çocuğun ileride nitelikli bir iş gücüne dönüşmesini saplar ve ekonomik büyümeyi destekler. Fakat bu katkı piyasa mekanizmalarından ölçülemediği için gelirle ifade edilemez ve bunun sonucunda da değersiz görülür.
Fırsat Maliyeti Kavramı ve Ev İçi Emek
Neoklasik ekonomi modelinde fırsat maliyeti kavramı, belirli bir seçeneğin tercih edilmesi nedeniyle kaçırılan diğer fırsatları ifade etmektedir. Ev işleri ve bakım emeği genellikle piyasa dışında tutulduğu için, bu işleri üstlenmek zorunda kalan kadınlar ücretli iş gücüne katılımını gerçekleştiremez.
Ekonomik Dışsallık ve Ev İçi Emek
OECD (2021) raporlarına göre, dünya genelinde kadınlar erkeklere kıyasla üç kat daha fazla ücretsiz ev içi emek harcamaktadır. Bu durum, kadınların iş gücüne katılımını düşürmektedir. Bu durum hem ekonomik büyüme potansiyelini sınırlarken hem de kadın istihdamı üzerindeki fırsat maliyetini arttırmaktadır. Örneğin; bir kadın çocuk bakımı nedeniyle tam zamanlı çalışamıyor ise bu durum kaybettiği maaş, sosyal güvenlik hakları, kariyer gelişim fırsatları gibi sebeplerle fırsat maliyetini oluşturmaktadır.
Ekonomide dışsalık terimi, bir piyasa işleminin üçüncü taraflar üzerinde yarattığı etkilerdir. Bu etkiler olumlu olumsuz olarak ifade edilir. Ev içi emek, genellikle pozitif dışsallık olarak kabul edilmektedir. Bakım emeği, iş gücünün sürdürebilirliğini sağlarken çocuk bakımı ve eğitimi kısaca bir bireye yapılan yatırım gelecekte ekonomik verimliliği de artıracaktır. Bu dışsallıklar piyasada bir fiyatlandırmaya tabi tutulmaz. Bunun sonucunda da görünmez olarak kalmaktadır. Oxfam (2020) raporuna göre, dünya genelinde ücretsiz bakım emeğinin ekonomik değeri yıllık 10.8 trilyon dolar olarak hesaplanmıştır. Bu rakam, teknoloji endüstrinin toplam piyasa değerinden bile daha büyük bir değere sahiptir.
Ev İşlerinin Görünmezliğinin Ekonomik ve Toplumsal Sonuçları
Geleneksel GSYİH hesaplamalarında yalnızca piyasadaki para karşılığı yapılan işler hesaplanmaktadır. Ev içi emek dediğimiz çocuk bakımı, temizlik, yemek hazırlama gibi konular bu hesaplamalara dahil edilmemektedir. Buna karşın alternatif ekonomik modelleri ev içi emeğin ekonomiye büyük bir katkı sağladığını savunur. Birleşmiş Milletler, ev işi emeğinin GSYİH’ya dahil edilmesi halinde küresel ekonominin büyümesinin %20 oranında artacağını belirtmiştir. Bu örnek ev içi emeğin ne kadar değerli olduğunu ve görünmemesinin ne kadar büyük bir hata olduğunu da gözler önüne sermektedir.
Ev işlerinin ücretsiz olması, kadınların yaşlılık döneminde ekonomik güvensizlik yaşamalarına neden olmaktadır. Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO, 2018) verilerine göre, dünya genelinde kadınların %40’ı yaşlılık döneminde emeklilik güvencesine sahip değillerdir. Kadınlar ücretsiz ev içi emek nedeniyle ücretli işlere katılamazlar. Bunun sonucunda da sosyal güvence oluşturamamaktadırlar. Böylelikle kadınların ekonomik bağımsızlıkları sınırlı kalmaktadır.
Ev Emeğinin Ekonomik Değerinin Tanınma Süreci
1970’lerde feminist hareket içerisinde bir kampanya karşımıza çıkmaktadır. “Ev İçi İçin Ücret” (Wages for Housework) kampanyasıyla kadınlar ev emeğinin ücretlendirilmesi için çaba göstermişlerdir. Silvia Federici gibi teorisyenler, kapitalizmin kadınların ücretsiz emeğinden faydalandığını ve bunun adil bir şekilde ücretlendirilmesi gerektiğini savunmuşlardır.
Bazı ülkelerde ev içi emeği desteklemek amacıyla vergi indirimleri ve sosyal yardımlar sağlanmıştır. Ev içi emeğin görünür hale gelmesi için politikalar düzenlenmiş, bunlardan en etkilisi ise kamusal hizmetlerin yaygınlaştırılması olmuştur. Ücretsiz kreş ve çocuk bakım hizmetlerinin sunulması, evde bakım verenler için sosyal güvence ve emeklilik haklarının tanınması, kadınların iş gücüne katılımını teşvik etmek amacıyla esnek çalışma modellerinin oluşturulması bu kamusal hizmetlere birer örnektir.
Ev işleri, toplum tarafından ücretsiz ve doğal bir sorumluluk olarak görülse de kapitalist üretim sürecinin sürdürülmesi için vazgeçilmez bir parçadır. Kadınlar tarafından gerçekleştirilen bu görünmeyen emek, kapitalist sistemin devamını sağlamakta önemli bir yer tutar. Mevcut ekonomik modeller ve politikalar, ev içi emeği görünmez kılmaya devam ederek kadınların üzerindeki yükü artırmakta ve toplumsal cinsiyet eşitsizliklerini derinleştirmektedir. Bu durum yalnızca bireysel yaşamları değil, toplumsal yapıları da olumsuz etkileyerek ekonomik eşitsizlikleri pekiştirmektedir.
Kaynakça
Bilgin, M. (2021). Çalışan kadınların ev emeğine yönelik anlatıları üzerine içeriksel bir inceleme. Woman 2000 – Kadın Araştırmaları Dergisi, 22(1), 56-73. Web
Çatlak Zemin. (2020). Bir tarihsel izleğin peşinde: Eviçi emek. Çatlak Zemin Feminist Çalışmalar Dergisi. Web
Doğruluk Payı. (2021, Kasım 9). Kadın emeği: Eşit işe eşit olmayan ücret. Doğruluk Payı. Web
Feminist Bellek. (2021). Görünmeyen emek. Feminist Bellek Araştırmaları ve Çalışmaları Merkezi. Web
Nove, A. (2020). Marx, piyasa ve “uygulanabilir” sosyalizm. Devrimci Marksizm, 2(3), 132-150.
Oxfam. (2020). Time to care: Unpaid and underpaid care work and the global inequality crisis. Web
Tez-Koop-İş Sendikası. (2022). Kadınların görünen ve görünmeyen emeği. Tez-Koop-İş Kadın Çalışmaları Raporu. Web
