Tarım faaliyetleri, konar-göçer insanın kaçınılmaz olarak yerleşik yaşamı benimsemesi ile sonuçlanmış ve bu değişim, uygarlık tarihinde önemli bir dönüm noktasını tetikledi. Coğrafi mekân dağılımı olarak oldukça yaygın olan bu yaşam tarzı Neolitik Dönem olarak adlandırılmakta.
Evcilleştirme işleri ve tarım faaliyetleri ile öne çıkan Neolitik Dönem insanın; çevre şartlarının zorluklarına direnmesi, tepki vermesi ve aynı zamanda onun sunduğu imkânlardan yararlanması sayesinde gelişti. Çevreye karşı stratejik bir yaklaşım benimseyen insan, uygarlıkları hayata geçirmek için ilk büyük adımı attı. Bu dönem, özellikle Mezopotamya uygarlıklarının zenginlikleri ile öne çıktığı bir dönemdi.
Mezopotamya uygarlıkları arasında yer alan Sümerliler, yazıyı icat ederek tarihi başlatan kavim ünvanı ile uygarlık tarihindeki yerini aldı. Ancak Sümerlilerin miras bıraktığı tek “ilk” yalnızca yazı değildi: Elimizdeki güncel bulgulara göre, tarihin ilk yazılı edebî metni de yine Sümerlilere ait: Gılgamış Destanı.
Gılgamış Destanı Olay Akışı
Ölüm ve ölümsüzlük arayışı teması etrafında şekillenen Gılgamış Destanı, Uruk Hükümdarı Gılgamış‘ın ölümsüzlüğün peşine düşmesi ve bu amaç uğrunda yaşadığı olayları konu alıyor. Ancak destanı yalnızca bu iki kavram çevresinde şekilleniyor gibi anlatmak yanlış olacak çünkü Gılgamış Destanı aynı zamanda dostluk, yas, insanın anlam arayışı, kayıp gibi kavramların da üzerinde duran derin bir anlatı ve Sümer toplumu hakkında çıkarımlar yapmamıza olanak sağlayan değerli bir kaynak.
Kral Dediğin Halkının Çobanı Olmalı
Tanrılar tarafından müthiş bir güç ve güzellik ile kutsanan Gılgamış’ın üçte ikisi tanrı, üçte biri insan kılınmıştı (Duralı, 15). Gılgamış’ın Uruk halkını, sahip olduğu özelliklerden ileri gelen bir kibirle yönetmesi ve halk üzerinde baskıcı bir otorite kurması, halkın tanrılardan yardım istemesine yol açtı. Halkın şikâyetlerine kayıtsız kalmayan tanrılar ise çareyi Anu ve Aruru‘ya seslenmekte buldular:
“Anu’ya içlerini döktükten sonra, tanrılar, yaratmanın tanrıçası Aruru’ya seslendiler: ‘Onu yapan sensin, ey Aruru. Şimdi de öyle birini yarat ki ona denk düşsün. Onun yarısı, öbür yarısı olsun; coşkun gönle karşı coşkun bir gönül çıksın. Varsın birbirleriyle çekişip dursunlar. Yeter ki Uruk’a huzur versinler.'”
Soylu Enkidu Böylece Yaratıldı
“Böylece, tanrıça, zihninde, gökyüzü olan Anu’nun maddesinden bir şekil oluşturdu. Elini suya daldırıp bir tutam çamur çıkardı. Çamuru da çöle düşürdü. Soylu Enkidu böylece yaratıldı.”
İnsanın saf ve doğal hâline ayna tutan Enkidu, tüm insani faaliyetlerden habersiz ormanda yaşıyordu. Uzun, dalgalı saçları vücudunda kıvrım kıvrım yayılan tüylerle birleşiyor ve sağlam bedeni sarsılmaz görünüyordu. Vahşi hayvanlar tarafından yetiştirilmişti ve onların yanında geziyor, su kenarlarında onlarla birlikte ot yiyordu. Günün birinde, bir tuzakçının hayvan avlamasına engel olunca fark edildi ve tuzakçı, Gılgamış’a giderek ona Enkidu’dan bahsetti.
Gılgamış, kurduğu plan doğrultusunda tuzakçının yanına güzel bir kadın verdi. Plana göre, bu güzel kadın Enkidu’nun aklına girecek ve onu etkileyerek onda insani duygular uyandıracaktı. Böylece Enkidu vahşi yaşamdan kopacak ve hayvanların avlanması önündeki engel kalkacaktı.
Tuzakçının beraberinde getirdiği güzel kadın Enkidu’nun karşısına çıktı ve ikisi altı gün yedi gece birlikte yattı. Bu güzel kadın Enkidu’ya Uruk’tan ve Uruk hükümdarı Gılgamış’tan bahsetti. Enkidu da Uruk’ta olmalı ve gücünü kanıtlamalıydı. Yaşadıkları ardından vahşi hayvanlarla birlikte koşamayan Enkidu, artık insani duygularını dışarı çıkarmıştı: Dizleri tutmuyordu, kafasında bilgeliği, gönlünde ise insana ait duyguları taşıyordu (Duralı, 20).
O Zaman, Enkidu ile Gılgamış, Birbirlerine Sarıldılar
Uruk’a geldiğinde Gılgamış’ın halka yaptığı zulmü birinci ağızdan dinleyen Enkidu, onu alt etmeye karar verdi ve bir gece Gılgamış’ın karşısına çıktı. Birbirlerine saldırdıklarında amansız bir dövüş başladı; çok geçmeden Gılgamış, Enkidu’yu yere serdi. Enkidu, Gılgamış’ın gücü karşısında yenilmiş ve bu olağanüstü güce hayran kalmıştı. İşte o an, Gılgamış’ın yaşayan tüm insanlardan daha üstün olduğunu söyledi ve bu yüce hükümdarın gücünü kabul etti. İkili orada sarıldı ve dostlukları böylece başladı.
Dostlukları zaman içinde pekişen Gılgamış ve Enkidu, Gılgamış’ın alın yazısını gerçekleştirmek üzere ismini ölümsüz kılma hedefiyle büyük bir maceraya atıldılar. Gılgamış, sadece Uruk’ta değil, tüm dünyada tanınmak istemiş ve bunu Sedir Ülkesi’ndeki ormanın koruyucusu Humbaba‘yı alt ederek gerçekleştirmeye karar vermişti.
Bu zorlu sınav öncesinde Gılgamış, Güneş Tanrısı Şamaş‘a yalvararak ondan yardım istedi. Gılgamış’ın dileklerini kabul eden Şamaş onları silahlandırarak istedikleri yardımı verdi ve ikili dostluklarını güçlendirecek zorlu yola koyuldu. Sedir ormanının koruyucusu Humbaba’yı bulup öldürdüler ve Humbaba’nın kesik başını Enlil‘in önüne bıraktılar.
Humbaba’nın öldürülmesine sinirlenen Enlil, Gılgamış ve Enkidu’yu lanetledi:
“Bundan böyle ateş yüzünüzü kaplasın; yediğiniz ekmeği yesin; içtiğiniz yerden içsin.”
İştar, Gılgamış’tan Etkileniyor
Ormandan zaferle dönen Gılgamış, İştar‘ın dikkatini çekmişti. Tanrıça İştar, Gılgamış’ın güzelliği ve cesaretine hayran kalınca ona evlenme teklifi etti ancak Gılgamış, İştar’ın geçmişteki sevgililerine yaptığı eziyetleri onun yüzüne vurarak teklifini reddetti. Gılgamış’ın kibirli cümleleri altında ezilen İştar, öfkeyle babası Anu’ya gitti ve onun izniyle Gılgamış’ı cezalandırmak için Gökyüzü Boğası‘nı Uruk’a saldı.
Gökyüzü Boğası ile mücadele ederek bir zafer daha kazanan Gılgamış ve Enkidu, isimlerini daha da geniş bir alana yaymayı başardılar ve sahip oldukları güç insanları daha da heyecanlandırdı.
Gılgamış ve Enkidu arasındaki dostluk yalnızca birlikte iyi vakit geçirmeye dayanmıyordu. İkilinin dostluğu, birbirlerine karşı güven duygularını artıracak ve büyük bir sadakatle bağlanmalarını sağlayacak bu iki uzun yolculuk sayesinde pekişmiş ve sarsılmaz bir bağa dönüşmüştü. Ancak Enkidu hastalanıp yatağa düştükten sonra Gılgamış için her şey daha karmaşık bir hâle geldi.
Herkes Eridu’da, Enkidu Arkandan Ağlamakta
On iki günlük bir hastalık döneminin ardından Enkidu hayatını kaybettiğinde Gılgamış, arkadaşının ardından yedi gün yedi gece ağladı. Enkidu’nun kaybı, hayatında yeni bir sorgulama devrinin miladı olmuştu: “Ölüm neydi? Ölümden sonra ne oluyordu? Ölümsüzlüğe ulaşmanın bir yolu var mıydı?”
Şüphe yok ki ölüm, insan hakkındaki en gizemli konulardan biriydi ve Gılgamış ölmekten, izinin silinmesinden korkuyordu. Ölümsüzlüğe erişmekte kararlı olan Gılgamış, tanrılar tarafından ölümsüzlük ile onurlandırılan tek ölümlü Utnapiştim‘e gitmek üzere yola koyuldu. Bu uzun yolculuk sırasında hiçbir faninin geçemediği Maşu Dağı’nı aştı, tanrılar bahçesine ulaştı, Şamaş tarafından umudu kırıldı ancak Gılgamış vazgeçmedi. Sonunda Urşanabi’nin yardımı sayesinde denizi aştı ve Utnapiştim’e ulaştı.
Süreklilik Yoktur
Destan burada ilginçleşiyor çünkü Utnapiştim’in ölümsüzlük sırrı direkt olarak Tufan Hikâyesi‘ne bağlanıyor. Utnapiştim’den tanrıların sırrını dinleyen Gılgamış, tanrıların onu ölümsüzlük ile kutsamayacağını anladıktan sonra Utnapiştim’e ölümden korktuğunu, bunun için ne yapabileceğini sordu. Bunun üzerine Utnapiştim, Gılgamış’a bir bitkiden bahsetti: Bu bitkiye ulaşan her kimse, kaybettiği gençliğine yeniden ulaşacaktı.
Gılgamış, Utnapiştim’den dinledikleri ardından yeniden yola koyuldu ve suyun derinliklerinde gizlenmiş bu dikenli bitkiye ulaşmayı başardı. Ancak dönüş yolunda yüzünü yıkarken bitkiyi bir yılana kaptırdı ve böylece gençliğine kavuşmanın tek yolunu da kaybetti. Eve eli boş dönen Gılgamış’ın deneyebileceği hiçbir şey kalmamıştı artık. Yazgısını kabul etti ve başından geçen her şeyi bir tabletin üzerine kaydetti. Gılgamış her fani gibi hayatını kaybettiğinde, tüm Uruk halkı büyük bir yasa boğuldu.
“Hükümdar uzandı kalkmamak üzere bir daha,
Kullab’ın Efendisi, kalkmayacak bir daha;
Kötülüğü alt etti ama yine de dönmeyecek.
Tepeden tırnağa silahlıydı ama kalkmayacak artık.
Bilgeydi, yakışıklıydı ama dönmeyecek bir daha;
Dağa gitti, gelmemek üzere;
Kader döşeğine yattı, kalkmamak üzere,
Renkli sedirden inmeyecek bir daha.”
Gılgamış Destanı Sümerliler Hakkında Ne Söylüyor?
Mezopotamya, özellikle Sümerliler döneminde birçok köklü değişime sahne olan bir bölge. İnsanlık tarihinde tetikleyici ilk sıçrama olarak bu toplumun tarım faaliyetlerine başlaması gösterilmekte. Bir zincirleme olarak tarım faaliyetleri yerleşik tarım devrimini, yerleşik tarım devrimi ise şehir devrimini hazırlamıştı. Şehir devriminin yazının icadı ile taçlandırılması ise Sümerlileri uygarlık tarihi için bir mihenk taşı hâline getirdi.
Elimizdeki güncel bulgulara göre Gılgamış Destanı’nın tarihin ilk yazılı edebî eseri olduğundan bahsetmiştik. Destan yalnızca bir edebî eser olmanın ötesinde, dönemin Sümer halkı hakkında birçok değerli bilgi de içeriyor. Uygarlığın nasıl bir gelişim gösterdiği, toplumsal yapının hangi anlayışlar üzerine kurulu olduğu, tanrılarla ilişkiler, ortak kabuller gibi unsurların yorumlamasını bu eser üzerinden yapabiliyoruz. Dolayısıyla Gılgamış Destanı, Sümer halkının dünya görüşünü ve değerlerini anlamamız açısından önemli bir kaynak.
Krallık ve Yönetim Anlayışı
Sümerlilerde hükümdarlar, tanrılar tarafından desteklenen ve otoritesine güvenilen kimselerdi. Destanda Gılgamış’ın üçte ikisinin tanrı olduğu bilgisinin geçmesi, hükümdarın aldığı tanrı desteğinin bir göstergesi olarak yorumlanmakta (buna ek olarak, kullanılan üçte iki ve üçte bir ibareleri, Sümerlilerin matematik alanındaki ilerlemelerinin somut ifadesidir).
Gılgamış’ın şehrin etrafını surlarla çevirmesi ve kendisinden savaşarak halkı korumasının beklenmesi, halkın hükümdarı sığınacak bir güven alanı olarak gördüğüne işaret ediyor. Sümerlilerde hükümdarlar güçlü, karizmatik ve bilge liderlerdi. Halkın güvenliği ve refahından onlar sorumluydu. Hükümdarın halk üzerindeki otoritesi sorgulanamaz değildi; bunun en güzel örneğini de Gılgamış’ın kibirli ve zorba tavırlarından bunalan halkın, onu tanrılara şikayet etmesi örneğinde görüyoruz.
Tanrılarla İlişkiler
Tanrılarla ilişkiler ise belki de destandan en detaylı yorumu çıkarabileceğimiz konu. Sümerlilerin çok tanrılı din anlayışı, destanda da kendini gösteriyor. Anlıyoruz ki tanrı ve tanrıçalarla, insanlar arasında karmaşık ve çok yönlü bir ilişki mevcut. Bu figürler, insan hayatına aktif olarak müdahale edebiliyor, onların kaderlerini belirliyor ve duygusal tepkiler veren güçlü figürler olarak tasvir ediliyorlar. Söylemek gerekir ki Sümerliler için tanrı ve kader kavramları aynı anlama gelirdi.
Tanrılara dua etme, adak adama ve onlar uğruna tapınaklar yapma alışkanlıkları da yine destanda karşılaştığımız unsurlar arasında yer alıyor. Tüm bu alışkanlıklar Sümer halkının, tanrılara duyduğu saygı ve bağlılığın bir göstergesi. Sümerliler ziggurat adını verdikleri tapınaklar inşa ederlerdi ve bu yapılar tanrılara saygı göstermenin ötesinde; halkın organize olmasını sağlayan, tarım ürünlerinin depolandığı halk merkezleriydi.
Doğa ile Mücadele ve İnsanın Sınırları
Gılgamış Destanı insanın doğaya karşı mücadelesi, kendinden üstün güçlerle yüzleşmesi (ölüm gibi) ve bu süreçte insan olmanın sınırlarını kabul etmesi gibi temalar içeriyor.
Sümerliler için doğa hem hayatın kaynağı, bir imkân hazinesi hem de büyük bir tehdit unsuruydu. Dicle ve Fırat nehirleri arasında konumlanan Sümer toprakları için dönemsel nehir taşkınları büyük bir tehdit unsuru iken; nehir boyları yerleşik tarımın sürdürülebilirliği açısından büyük bir önem taşıyordu. Bu ikilik Sümer toplumunun sürekli bir mücadele içinde yaşamasının en temel sebeplerinden biri.
- Doğal tehlikelerin yanı sıra destanda aktarılan bilgiler üzerine; Gılgamış ve Enkidu’nun Humbaba ve Gökyüzü Boğası ile savaşması da insanın doğanın vahşi gücüne karşı verdikleri mücadelenin bir örneği olarak karşımıza çıkıyor. İkilinin Humbaba’yı yenmesi, doğanın yıkıcı gücüne karşı insanın zaferini temsil ederken hükümdarın halkını koruma sorumluluğunu vurguluyor.
Enkidu’nun ölümü ardından ölüm korkusu hissetmeye başlayan Gılgamış’ın ölümsüzlüğe ulaşmak amacıyla uzun ve zorlu bir yolculuğa çıkması destanın merkezinde yer alıyor. Vurgulanan ölüm olgusu ve ölümsüzlüğün yalnızca tanrıların ulaşabildiği bir mertebe olması, insanın doğal olan karşısındaki kırılganlığını ve tanrı-insan arasındaki hiyerarşik yapıyı hatırlatıyor. Gılgamış’ın başına gelenlerden anlıyoruz ki Sümerliler için ölüm kaçınılmaz bir gerçekti ve fani olan herkes eninde sonunda onunla yüzleşecekti.
Ölüm olgusunun kabulü, Sümer kültüründe çeşitli mezar ritüelleri ve ölen kişilerin yapıtlarla onurlandırılması gibi pratiklerde yankı bulmuştu. Ölü kişilerin mezarlarına çeşitli hediyeler bırakılması Sümer geleneklerine yerleşmiş bir davranıştı.
Toplumsal Değerler ve Normlar
Belirtmek gerekir ki destanda yer alan karakterler ve vurgulanan temalar, Sümer toplumunun idealize ettiği norm ve değerlere ayna tutuyor. Cesaret, dostluk, bilgelik ve sadakat bu değerlerin başlıcalarından ve her biri destanın içinde hem bireysel hem de toplumsal anlamda önem taşıyor.
Destanın başında Gılgamış’ın tanrılar tarafından bahşedilen olağanüstü bir güç ile kutsandığı anlatıldı ve olay örgüsü boyunca bu güç yalnızca fiziksel değil aynı zamanda korkuyla yüzleşme ve zorlukları aşma iradesi ile ölçüldü. Gılgamış’ın Enkidu’nun ölümü ardından çıktığı yolculuk, cesaretin ölüm gerçeğine karşı gösterdiği bir başkaldırı. İkili arasında gelişen dostluk ise destanın en önemli ögelerinden biri olarak karşımıza çıkıyor ve bu öge destanın hem ahlaki hem de duygusal temelini oluşturuyor. Dostluk yalnızca güçlükleri birlikte aşmak anlamına gelmiyor; aynı zamanda güven ve sadakat duyguları ile pekişen bir bağı tanımlıyor. Gılgamış’ın Enkidu’nun ardından çektiği acı ve girdiği yas süreci, dostluk kavramının Sümerliler için ne kadar derin ve kutsal olduğunu göstermekte.
Gılgamış’ın çıktığı yolculukta edindiği bilgiler, bu süre zarfı boyunca içsel bir değişim yaşaması ve ölümle ilgili derin sorgulamalar yapması ise Sümerlilerin önem verdiği bir diğer kavram olan bilgelik ile bağdaştırılabiliyor. Bilgelik arayışı ve bilgi, Sümer toplumunda değerli bir erdem olarak kabul ediliyor. Gılgamış’ın çıktığı yolculukta öğrendiği en büyük ders; yaşamın anlamının ölüm kavramında değil, yaşamın kendisinde olduğu. Bu anlayış aynı zamanda Sümer toplumunun bilgelik anlayışını da yansıtıyor.
Sonuç olarak Gılgamış Destanı, uygarlık tarihini başlatan Sümerlilerin değer ve kabullerini deşifre eden bir kaynak niteliği taşıyor. Sümerliler ayakta kaldığı süre boyunca hiyerarşik ve gelişmiş bir toplum düzeni sürdürdüler. Yerleşik tarımın arkasından gelen artı ürün eldesi, şehir devrimi (ve bu dönemde yazının bulunması) uygarlıkta uzmanlaşmış mesleklerin, ticaretin, şehirleşmenin, eğitim sisteminin kurumsallaşmasının ve bilgelik geleneğinin sürdürülmesini sağlamıştı.
Kaynakça:
Coşkun, İsmail. Neolitik Dönemden Uygarlığa: Mezopotamya. Uygarlık Tarihi, İstanbul Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi Ders Notları, pp. 120-139.
Giriş ve Tercüme Duralı, Teoman. Gılgamış Destanı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2022.
