Edebiyatının zenginliğiyle bildiğimiz İran, sadece edebiyatta değil mimariden halı dokumacılığına, minyatürden seramiğe çok geniş bir sanat alanına ve tarihine sahiptir.
Elamlardan Pers ve Partlara, Sasanilerden Safevilere ve Kaçar dönemlerine kadar devrim sonrası İran sanatının gelişimi, sürekliliği dikkat çekmiştir.
Medeniyetlerde Görülen İran Sanatı
Elamlar
Sümerliler’i yenip M.Ö 3000 yıllarında Zagros dağlarının batısındaki ovalık alana yayılan ve M.Ö 7. yüzyılda Asurlular tarafından yıkılan Elamlar, başkent ilan ettikleri Susa (Sus) şehrinde zamanının en güzel örnekleri sayılabilecek çömlek başta olmak üzere pek çok sanat eseri üretmişlerdir.
Siyasi ve dini bir merkez olan Susa şehrinde Elam’ın en büyük tapınağı (ziggurat) olan, Çoğa Zenbil (sepet şeklindeki höyük) diye bilinen Dur Untashi (Untash şehri), Tanrı İnşuşinak için Untaş Gal tarafından yaptırılmış olmakla birlikte tapınağın dört tarafında hayvan heykellerinin sıralı olduğu merdivenler, Elam mimarisinin en güzel örneğini oluşturur.
Persler (Ahamenişler)
Antik dünyanın en gelişmiş medeniyetlerinden biri olan Persler, Mısır‘dan Hindistan‘a ve Güney Rusya‘dan Hint Okyanusu‘na kadar uzanan bir imparatorluk kurmuşlardır.
Çok büyük bir coğrafyaya hakim olduklarından, bu dönemdeki sanat hem özgün bir üsluba sahip olmuş hem de farklı sanat dallarını doğurmuştur.
Pasargad Şehri
Kral Daryus bu şehri başkent ilan ettikten sonra saraylar, kabul salonları gibi döneminin en görkemli eserleri arasında sayılacak eserler verilirken; Üçlü Kapı (Tripylon) denilen alanda ise kralın yüksek rütbeli kişilerle toplantılar yaptığı araştırmacılar ve arkeolojik veriler ışığında değerlendirilmiştir.
Persepolis
İran’ın Fars Eyaleti‘ndeki Şiraz şehrinin 70 km kuzeydoğusunda yer alan bu antik şehir, dünyanın en geniş arkeolojik sahalarından biridir. Pers Kralı I.Darius (Dara) tarafından kurulmuş ve tahta geçen neredeyse her kral buranın genişlemesine katkıda bulunmuştur. Ayrıca önemi itibariyle 1979 yılında UNESCO Dünya Miras Listesi’ne de dahil edilmiştir.
Parthlar
M.Ö 247’den M.S 224’e kadar eski İran’da hüküm süren Parthlar, İran tarihinde Yunanistan ve Roma ile iç içe olan bir dönemdir. İpek Yolu‘nu ele geçirerek doğuda süper güç haline gelmişlerdir. Dolayısıyla Part sanatı ve mimarisi Pers, Helen ve Orta Asya kültürlerinden etkilenmesinin yanında kabartma heykel, heykel (büyük ve küçük ölçekli), metal işleri, mücevherat ve seramik gibi sanatları da önemli ölçüde gelişmiştir.
Sasaniler
Kendilerini Persler’in devamı olarak gören bu imparatorluk M.S 226-651 yılları arasında hüküm sürmüştür. Büyük bir coğrafyaya hakim olduğu için çoklu bir kültüre sahip olmuş, kütüphaneleri, eğitim merkezleri ve anıtsal sanat ve mimaride önemli gelişmeler göstermiştir. Sasani kralları şair, zanaatkar ve filozofları himaye ettikleri için bu dönemin sanatı hem çok gelişmiş hem de etkileri, kullandıkları motifler Orta Asya, Çin ve Bizans sanatını da etkilemiştir.
Ressamlık, heykeltıraşlık, çömlekçiliğin yanı sıra tekstil de çesitlenerek gelişmiştir. Halılar, ipekler, nakışlar, simli kumaşlar, şam kumaşları, duvar kilimleri, koltuk örtüleri, çadırlarda döneminin en güzel örnekleri verilmiştir.
Safeviler
İran’da 1501-1736 yılları arasında hüküm süren bir hanedan olan Safeviler, gösterişli sanat eserleriyle ünlü olmuştur. Safevi hükümdarları sanatçıları korumuş ve sanat faaliyetlerinin gelişiminde önemli rol oynamıştır. İsfahan özellikle başkent olduktan sonra Safevi sanatının merkezi haline gelmiş ve böylece ihtişamlı örnekler ortaya konmuştur. Sanatları komşu ülkelerini de etkilemiş, Osmanlı‘da İran minyatürlerine ve İranlı nakkaşlara ilgi oluşmuştur. Özellikle minyatür ve hat sanatında zirveye ulaşmış olduklarını söylemek mümkün.
Kaçarlar
1796-1926 yılları arasında hüküm süren Kaçarlar dönemi, Batılılaşmanın da etkisiyle kültür ve sanat açısından geçiş dönemi gibi olmuştur. Kıvrık dallar, çiçek motifleri batılılaşmanın etkisiyle artmıştır. Bunun yanında matbaa ile birlikte ilim ve sanatta yaygınlık kazanan Kaçarlar, gelişimlerini en çok resim ve mimaride göstermişlerdir.
Bu eser için Pers Fars kültürüyle Batı tekniğinin birleşimi diyebiliriz
El Sanatları
Hatem/ Hatemkari
Bir yüzeyin üzerine süs şekilleri oyarak meydana getirilen boşlukları, o yüzeye benzeyen başka bir madde veya madenle doldurarak yapılan süsleme olan hatemkari, genelde ahşap ve taş üzerine yapılır. En az dört yüzyıllık bir geçmişi olduğu bilinmektedir.
Kündekari
Orijinal ve taklit kündekari olarak ikiye ayrılan kündekari tekniği, İslam coğrafyasında izleyebileceğimiz tekniktir. Orijinal kündekari, ıslak ahşap parçaların demir, çıta, yapıştırıcı, çivi kullanmaksızın ahşapların birbirine geçirileceği kısmı kesilerek yerleştirilen, kuruduktan sonra bir bütünmüş izlenimi veren tekniktir. Genellikle Türk sanatında mihraplarda sıklıkla karşılaşmaktayız.
Taklit kündekari ise ahşapların demir, çıta, çubuk, yapıştırıcı, çivi yardımıyla birbirine bağlandığı tekniktir. Taklit olduğunu, bu tekniğin kalıcılık izlememesinden dolayı zaman içerisinde ahşap parçalar arasındaki açılmalardan görebiliriz. Bu görselde ise taklit kündekari kullanılmıştır.
Minekari
Metalin emayelenmesi olan bu el sanatında ilk önce çizim metal yüzeye kazınır, girintiler oluşturulur ve fırçalar kullanılarak renkli cam tozları metalle kaynaştırılır. Yüksek ısıda piştikten sonra mücevherler de eklenebilir.
Devrim Sonrası ve Günümüz İran Sanatı
1979’da Pehlevi liderinin halk tarafından indirilip Ayetullah Humeyni öncülüğünde gerçekleşen devrim ve kurulan İran İslam Cumhuriyeti‘nin ardından İran’da siyasi ve toplumsal neredeyse her alanda büyük değişimler olmuştur.
Birçok sanatçı İran’dan gitmek durumunda kalmış olsa da devrimlerin yarattığı öfke gibi duygularla (dünyanın diğer yerlerinde olduğu gibi) İran’da da sanat gerilemek yerine ilerlemeye devam etmiştir. Özellikle sinema, tiyatro ve müzik alanında uluslararası başarılara ulaşmıştır.
İran süsleme örneklerini mimari bağlamda okumak isterseniz bu linkten ulaşabilirsiniz: Doğunun İncisi: İran Süslemelerine Genel Bakış
Kaynak
- https://islamansiklopedisi.org.tr/
- http://sanatokuma.blogspot.com/p/islamiyet-oncesi-iran-sanat.html
- https://www.bilgipedia.com.tr/fars-sanati/
- https://arkeofili.com/iranda-petrol-ararken-bulunan-ziggurat-coga-zenbil/
- https://wannart.com/
- https://dusunbil.com/
- https://kirbyarthistory.tumblr.com/
- Gene R. Gartwaite, İran Tarihi, İstanbul: İnkılâp Yayınevi, 2016
- Ekrem Memiş, Eski İran Tarihi, Bursa: Ekin Yayınevi, 2018
Kaleme almış olduğunuz değerli bilgileri zevkle okudum. Bir sanatsever olarak Sarhoş Atlar Zamanı filmine ve Darkoob Band’in müziklerine mutlaka göz atacağım??
Çok teşekkür ederim, bir sanatseverden bunları duymak çok memnun etti beni ☺️