Çeşitlilik ve kapsayıcılık, çocuk gelişiminde önemli rol oynar. Çocuklara erken yaşlardan itibaren çeşitlilik ve kapsayıcılık kavramlarını anlatmak; farklılıkların değerini anlamalarını ve empati becerilerini geliştirmelerini sağlama açısından kritik önem taşır. Farklı kültürler, farklı inançlar ve farklı yaşam tarzlarıyla tanışıp etkileşimde bulunan çocuklar, daha geniş bir bakış açısı kazanır. Çocukların kazandığı bu deneyimler, onların sosyal ve duygusal gelişimlerini destekleyip farklılıklara saygı duymalarına ve iş birliğini öğrenmelerine yardımcı olur.
Araştırmalara göre, kapsayıcı ortamda yetişen çocukların saldırganlık eğilimleri azalırken sosyal becerileri artış göstermektedir. Örneğin; 48-72 aylık çocuklarla yapılan bir çalışmada, kapsayıcı tutum ve davranış gösteren annelerin çocuklarının saldırganlık yönelimlerinin azaldığı gözlemlenmiştir (Göl ve Sakız, 2020).
Kapsayıcılığın ve çeşitliliğin tohumları ailede atılıyor olsa da öğretmenlerin tutum ve davranışları da oldukça önemlidir. Özellikle okul öncesi dönemde öğretmenlerin kapsayıcı yaklaşımları, çocukların okula ve topluma uyum sağlamalarını kolaylaştırır. Yalnızca okul öncesi dönemde değil, her kademedeki öğretmenler öğrencilerin farklılıklarını göz önünde bulundurarak bireysel ihtiyaçlarına uygun rehberlik sağlamalı ve çocukların gelişim seviyelerine uygun bir eğitim almalarını desteklemelidir (Göl ve Sakız, 2020). Çocuklara çeşitlilik ve kapsayıcılık kazandırılırken aile içinin, okul ortamının ve sosyal çevrenin birbiriyle etkileşim içinde olduğunu unutmamak gerekir. Peki, çocuklara çeşitlilik ve kapsayıcılık nasıl anlatılmalıdır?
Çeşitlilik ve Kapsayıcılık Nedir?
Çeşitlilik, bireylerin fiziksel, zihinsel, kültürel veya sosyo-ekonomik farklılıklarını kapsayan geniş bir kavramdır (Ertürk, 2025). Kapsayıcılık ise bu farklılıkları kabul etmek ve herkesin eşit şartlarda topluma dahil olabilmesini sağlamaktır. Bu iki kavram, toplumsal uyumun temel taşlarından biridir ve çocuklara erken yaşta anlatılması onların ilerleyen yaşlarda çok daha bilinçli bireyler olmalarını sağlar.
Çeşitlilik kavramı; farklı kimlikleri, kültürleri, inançları ve yaşam tarzlarını içermektedir. Çocukların farklı aile yapılarına sahip olması, engelli bireylerin toplumda aktif roller üstlenmesi, farklı ana dile sahip çocukların beraber eğitim alması ve sınıf içinde farklı kültürlerden gelen çocuklar arasındaki kültür paylaşımı çeşitlilik örnekleri arasında yer almaktadır.
Kapsayıcılık kavramına en kısa şekilde “ötekini anlama ve tanıma eylemi” diyebiliriz. Kapsayıcılık, herkesin eşit şekilde değer gördüğü bir ortam yaratmanın öneminden bahseder. Örneğin; okulları engelli bireyler için kullanışlı hale getirmek kapsayıcı bir eğitim sisteminde olması gereken uygulamalardan biridir. Bireylerin ana dilini kullanarak kendisini ifade edebilmesi için çok dilli eğitimin desteklenmesi, kapsayıcı oyunların geliştirilip kapsayıcı dilin yaygınlaştırılması ve cinsiyet rollerini kıran yaklaşımların varlığı kapsayıcılığa örnek olarak verilebilir.
Çocuklar Çeşitlilik ve Kapsayıcılığı Ne Zaman Fark Eder?
Araştırmalar, çocukların özellikle 2-3 yaş civarında farklılıkları algılamaya başladıklarını ve 4-5 yaş gibi bu farklılıkları şekillendiren toplumsal kalıpları öğrenmeye başladıklarını ortaya koymaktadır (Gök ve Özdemir, 2022). Bu nedenle, kapsayıcılık ve çeşitlilik konularını çocuklarla erken yaşta konuşmak çok önemlidir.
Çeşitlilik ve Kapsayıcılıkta Yetişkin Tutumunun Önemi
Çocuklar, “farklılık” kavramıyla yetişkin aracılığıyla tanışırlar. Onlar, herhangi bir ayrım gözeterek dünyaya gelmezler ancak zaman içinde aileleri, öğretmenleri ve toplumda bulunan diğer yetişkinler aracılığıyla farklılıkları tanıyıp bu farklılıklara belirli anlamlar yüklemeye başlarlar.
Albert Bandura, Sosyal Öğrenme Teorisi’nde çocukların çevrelerindeki yetişkinleri gözlemleyerek ve onları rol model alarak öğrendiklerini vurgular. Çocuklar, öğrendikleri pek çok şey gibi “farklılık” kavramını nasıl değerlendireceklerini de yetişkinlerin tutum ve davranışlarını gözlemleyip bu tutum ve davranışları taklit ederek öğrenirler. Eğer çocukların gözlemlediği yetişkinler, çeşitlilik ve kapsayıcılığa olumlu şekilde yaklaşırsa çocuklar da bu tutum ve davranışı benimseyebilir.
Vygotsky, Sosyokültürel Kuramı’nda çocukların bilişsel gelişimlerinin sosyal etkileşimle şekillendiğini savunmaktadır. Yetişkinlerin hem çocukla hem de birbirleriyle kurdukları iletişimde kullandığı kelimeler ve anlatım biçimleri oldukça önemlidir. Yetişkinler farkında olmasa bile kullandıkları cümlelerle çocukların farklı kimliklere, yeteneklere ve kültürlere olan bakış açılarını şekillendirmektedirler. Yetişkinler tutum ve davranışlarıyla çocuklara farklılıkların doğal ve değerli olduğunu gösterebilir.
Çocuklarda çeşitlilik ve kapsayıcılık bilinci inşa edilmeden önce yetişkinlerin kendi örtük ön yargılarını fark etmesi ve bu ön yargıları yıkması oldukça önemlidir. Çocuklar, yetişkinlerin sözlü ve sözsüz mesajlarından etkilenirler. Yetişkinler, bilinçaltında yatan ön yargıların farkında olmadığı zaman istemeden de olsa çocuklara ayrımcı veya dışlayıcı tutumlar aktarabilirler. Örneğin; yetişkinler zaman zaman farkında olmadan bazı meslekleri belli cinsiyetlerle ilişkilendirebilir veya belirli kültürlere yönelik ayrımcı ifadeler kullanabilir. Bu kalıpları erken yaşta içselleştiren çocukların ilerleyen yaşlarda kapsayıcılığı ve çeşitliliği benimsemesi zor olabilir. Çocuklara kapsayıcı bir bakış açısı kazandırmak isteyen yetişkinler öncelikle kendi ön yargılarıyla yüzleşmelidir.
Çocuklarla Kapsayıcılık ve Çeşitlilik Hakkında Konuşmak
Çocuklar, erken yaşlardan itibaren çevrelerini dikkatle gözlemler ve bu gözlem yoluyla dünyayı anlamlandırmaya başlarlar. Farklılıkları fark ettiklerinde, bu farkların nasıl değerlendirileceğini büyük oranda yetişkinlerin yaklaşım biçimlerinden öğrenirler. Bu nedenle çocuklarla çeşitlilik, eşitlik ve kapsayıcılık gibi konuları açık, doğru ve sevgi dolu bir dille konuşmak oldukça önemlidir. Çocukların farklılıkları olumlu bir şekilde tanımasına ve kapsayıcı bir bakış açısı geliştirmesine yardımcı olabilecek bazı öneriler şu şekilde olabilir:
1) Çocuklar, farklılıklar hakkında sorular sorduklarında doğru ve yalın yanıtlar vermek gerekir (Ertürk, 2025).
2) Çocuklar, yetişkinleri taklit ederek öğrenirler. Ebeveynler ve öğretmenler, farklılıklara saygı gösteren tutumlar sergileyerek onlara örnek olabilirler.
3) Tiyatral etkinlikler, resimler ve yaratıcı oyunlar sayesinde çocuklar, farklı deneyimlere empati geliştirerek yaklaşabilirler.
4) Çocuklara farklı kültürleri ve kimlikleri anlatan kapsayıcı hikayeler okumak, animasyonlar izletmek ve farklı kültür ve kimlikleri yansıtan oyuncaklarla oynamalarını sağlamak yardımcı olabilir.
5) Evde veya sınıf içinde, farklı kültürlere ait günler kutlanabilir veya farklı dillerdeki selamlaşmalar öğrenilebilir.
6) Bir çocuğun dahi “dışlanmış” hissetmesine sebep olmayan, her çocuğa uygun okullar tasarlanabilir.
7) Çocukların sık ziyaret ettiği mekanlar, kapsayıcılığa ve çeşitliliğe uygun hale getirilebilir.
8) “Öteki” olarak görülen bireyler, toplum içinde “dışlanan” değil, “kapsanan” konumuna getirilebilir.
9) Okullarda kapsayıcılığı geliştirmek için eğitim materyallerinde farklılıkları temsil eden karakterlere yer verilebilir.
10) Öğretmenler, farklı etnik kökenlerden, yeteneklerden ve inanca sahip bireyleri anlatan ders içerikleri oluşturabilirler.
11) Ebeveynler çocuklarıyla birlikte farklı toplumların kültürlerini tanıtan yemekler yapabilir veya festivalleri incelemek gibi etkinlikler düzenleyebilirler (Göl ve Sakız, 2020).
Çeşitlilik ve kapsayıcılık değerlerini benimseyen çocuklar, ilerleyen yaşlarda daha adil, eşitlik yanlısı ve empatik bireyler olarak yetişirler. Onlara bu farklılıkları anlatmak için ebeveynler, öğretmenler ve toplum olarak bilinçli bir tutum sergilememiz gerekir. Çocuklara farklılıkları kutlamayı öğretmek, daha kapsayıcı bir dünya inşa etmenin ilk adımıdır.
Kaynakça
Ertürk, Enes. “Çocuklar İçin Kapsayıcılık Ne Anlama Geliyor ve Neden Gerekli?” BlindLook, 30 Ocak 2025, Web
Ertürk, Enes. “Neden Biz, Neden Children’s Inclusion Report?” BlindLook, 30 Ocak 2025, Web
Gök, Bengü ve Özdemir, Şahika. “Çocuk Bahçelerinde Kapsayıcılık: Menekşe Parkı Örneği.” Inonu University Journal Of Art and Design, 23.12.2022.
Göl, Hakan ve Sakız, Halis. “Okul Öncesi Eğitimde Rehberlik Programının Kapsayıcı Eğitim İlkeleri Doğrultusunda Tasarlanması.” Nitel Sosyal Bilimler, 2(2), 90-115.
İnsan Kaynakları Zirvesi. “Mücbir Sohbetler – Çocuklarda kapsayıcılık.” YouTube, 20 Haziran 2023, Web
Kapsayıcılık Nedir?. Türkiye Down Sendromu Derneği, 2024. Web
