“İnsanlar, insan olabilmek için fanteziye ihtiyaç duyarlar. Düşmüş meleğin yükselen primat ile buluştuğu yer olmak için.” Terry Pratchett- Hogfather
Fantastik edebiyat, insanın var oluşundan bu yana içinden kopup gelen tüm rüya ve heyecanları içinde barındıran bir türdür. Çocukluğumuzda o bitip gitmeyen günleri, gelmeyen uykuları tatlı bir yorgunlukla sonlandıran tüm olağanüstü hayaller, büyüklerimizin yorganlara sarılmış bizlere aktardığı devlerin ve canavarların kol gezdiği folk masalları, izledikten aylar sonra dahi etkisinden sıyrılamadığımız filmler, biz büyüdükten sonra dahi unutulmaz; detaylanır, keskinleşir ve yazarların kaleme aldığı fantastik edebiyat halini alır. Bu eserler kimi zaman bize kendi küçüklük düşlerimizi anımsatan çocuklar için kaleme alınır, kimi zaman edebiyattan yeni yeni haz almaya başlamış; ona açlık duyan gençleri doyurmak için, kimi zamansa fantastik edebiyata sonsuza dek meftun kalacak olan yetişkinler içindir.
Bu yazımızda, fantastik edebiyat severlerine, gençliğinde okuyan ve geri dönmek için işaret arayanlara ve hala albenisini anlamayanlara, ”fantastik edebiyatı özel yapan şeyler ne?” sorusunun cevabını veriyoruz.
Tek Sınır: Hayal Gücü
Fantastik edebiyatın en aşikar yönü sınır tanımayan halidir. Öyle ki kurulan sonsuz ihtimale sahip evrenleri sadece okur ve yazarın hayal gücü kısıtlayabilir. Farklı efsanelere ait doğa üstü yaratıkların ve doğa üstü güçlerin, birbirinden farklı beldelerin farklı tarihten medeniyetleriyle birleştiği sonsuz kombinasyon vardır. Yazarlar zengin ve gerçekçi bir dünya oluşturmak için o dünyaya özgü tarih, popüler kültür, hatta dil ve dinler oluşturabilir. Birbirinden farklı büyü sistemleri fizik ve kimyaya dayandırılabileceği gibi yazar tüm normların dışına çıktığında hiçbir açıklama yapmak zorunda değildir. Bazen büyü sadece büyüdür.
Son yıllarda ilgi toplayan yeniden anlatım yoluyla bildiğimiz efsaneler, halk hikayeleri bambaşka yönleriyle ele alınır ve onlara yeni bir hayat verilir. Anlatmak için profesyonel yetkinlik gereken disiplinler, hayatta kalma yolları, dövüş sanatları, çeşitli felsefi ve psikolojik semboller bir araya getirilerek okurun içinde kaybolduğu dünyalara şekil vermek adına ustalıkla kullanılır.
Büyük Riskler, Büyük Bahisler
Fantastik edebiyatın en bağımlılık yapan parçası şüphesiz karakterlerin tüm faktörlere rağmen peşinde oldukları hedeflere ulaşmak için verdikleri savaşta kaybedebilecekleri değerlerin riske düşmesini izlemektir. Var oluşuna karşı bir dünyada yaşayan ana karakterin amacı özgürlüğe kavuşmak olabilir ve bunun için çok tehlikeli bir büyü yapar. Kimi zaman ailesini kurtarmak için hayatını feda etme yoluna girer, kimi zaman bir davayı savunma uğruna düşmanlarının arasına karışır ve onlardan biri olur, yaşadıkları her hayatta ölen sevdiğiyle mutlu sona kavuşmak için defalarca zamanda geriye gider ve onu kurtarmanın yollarını arar.
Ana karakter hikayenin sonunda hedeflerine kavuşabilir. Peki ya kaybederse? O zaman nasıl bir sonla yüzleşir? İşte kazanmak ve kaybetmek arasındaki eşikte karakterlerin amaçları uğruna düştükleri tehlikelere tanıklık etmek, fantastik edebiyatta enfes bir deneyimdir. Çözülmesi gereken lanetler, çetin düşmanlar, siyasi entrikalar, mutlu sonu olanaksızlaştıran girift dertler vardır. Fakat karakterler bunlara rağmen hedeflerinin peşinde giderler. Yok olmanın, kaybetmenin, hedeflerine ulaşmışken dostluklarını ve masumiyeti kaybetmenin eşiğinde… Kayıplar verildiğinde karakter hedefinin meşruiyetini sorgulamaya başlar. İşte en büyük bahis o zaman başlar. Ya bu zamana dek kazandıklarını feda etmek zorunda kalırsa? Fantastik edebiyat doğa üstü güçleri kullanarak bahisleri öylesine yükseltir ki, okur son sayfaya dek kurgunun esiri olur. Ve belki de türün en can alıcı tarafı; karakterlerin dış dünyadaki büyük hesaplaşmalarından başka iç dünyalarında verdikleri savaştır. Başından geçenler bizimkilerden ne kadar farklı olursa olsun fantastik edebiyat; kimlik kargaşasını, kibri, öfkeyi, açgözlülüğü; sayısız travma ve korkuyu güçlü karakterlerin bir parçası olarak biz okurlara sunar ve böylelikle karakterleri gerçekçi kıldığı kadar onların bizlerle bağ kurmasına yardımcı olur.
Fantastik edebiyatta sıklıkla görülen bu büyük riskler yalnız kurguyu hareket ettirmek için değildir. Sayısız badire atlatan karakterlerimiz arasındaki duygular o kadar yoğundur, diğer türlere kıyasla o kadar keskinleşir ve ağırlaşır ki her ifade, her bakış, her söz, her dokunuş okurlarda büyük tesirler bırakır. Aşk acıları zihinlerimize kazınarak unutulmaz hale gelir; dostluklar, seçilmiş aileler arasındaki bağlar çok daha kuvvetlidir. Çünkü birbirleri için kanar ve kan dökerler, kısa bir süre sonra öleceklerini bilseler dahi tutkuyla sevmeye devam ederler.
İyi ve Kötünün Savaşı
Hikayeciliğin ilk örneklerinden itibaren tüm mit ve peri masallarında öğüt verme amacıyla işlenen iyi ve kötünün savaşı, fantastik edebiyatın halen kabak tadı vermemiş ve okumaktan keyif aldığımız temalarından biri. İnsanoğlunun iç ve dış dünyasında tezahür eden bir çatışma iyi ve kötü arasındaki. Belki de bu yüzden farklı inanç yapısından insanlar bir araya gelir ve bu temayı doğruculuk oyunu olarak ötelemektense içinde kendinden bir parça bulduğu, üzerinde düşünmekten kendini alıkoyamadığı bir çatışma olarak görür.
İnsanlar ve canavarlar. Hakimiyeti elinde tuttuğu için iyi olarak anılanlar ile kötü olmayı seçmemiş dışlanmışlar. Çirkin ve huysuz olan neden sevilmez? Güzellik neden insanlar için bu denli yücedir? Çirkef bir dürüstlük neden tatlı dilli yalancılık kadar saygı görmez? Aynı imkanlar sunulmayan kişileri kim iyi ve kötü olarak ayırabilir? İnsanların iyi ve kötü buldukları gerçek iyilik ve kötülük müdür? Ezilen taraf ezen üzerinde üstünlük kazandığında intikam almalı mıdır? “İyi” tarafında olan biri aslında kötü tarafta olduğunu anladığında nasıl bir iç karmaşa yaşar? Gerçekten iyi olan kötüyü severse kötü iyileşir mi? İyi olan yolunu şaşırırsa onu kim durdurur? Kötülükler ve iyilikler ne zaman kabul edilebilir olmaktan çıkar? İyi ve kötü kavramlarının birbirine karışabildiğini sık sık işleyen fantastik edebiyat, günümüz dünyasındaki haksızlıkları objektif olarak herkesin anlayabildiği bir ortamda bizlerin önüne sunar.
Her Yiğidin Yoğurt Yiyişine Uygun Bir Fantastik Kurgu Vardır
Fantastik edebiyat her türü içinde barındırmaya uygun olduğunu bilen yazarlar bu işlevini esnetmeye bayılır. Sadece 16 yaşında doğa üstü güçleriyle tanışan kahramanlara ev sahipliği yapmaz fantastik edebiyat. 6 yaşındaki bir çocuğun gözünden devasa bir olay örgüsünü bizlere gösterebilir. Dünyayı kurtarmaktan emekli olmuş bir kahramanın hayatına çiftlik sahibi olarak devam ederken günlük hayatından iç ısıtan kareleri okuruz tüm eser boyunca. Şeytani bir nama sahip orta yaşlı bir anne dünyayı kurtarmak zorunda kalır. Kısacası herkesin zevkine, duygu durumuna uygun bir fantastik eser vardır. Türün popüler listelerdeki kitapları kimseyi kısıtlamamalı, zira her yaş grubuna ve beğeniye uygun fantastik eser bulmak mümkün.
Fantastik edebiyat hakkında görüşlerini anlatan, türün en önemli yazarlarından Terry Pratchett’tın röportajından bir bölümle yazımızı sonlandırıyoruz.
Muhabir: Esaslı bir yazarsınız. Dilde yeteneklisiniz, kurmacada ustasınız ve kitaplarınız içindeki detaylara inanılmaz bir özen gösterilmiş gibi görünüyor. O kadar iyisiniz ki her şeyi yazabilirsiniz. Neden fantezi yazıyorsunuz?
Pratchett: İyi bir öğle yemeği yedim ve dost canlısı hissediyorum. Bu nedenle hala hayattasın. Bu soruyu neden sorduğunu bana açıklaman gerekiyor.
Muhabir: Gettolaşmış bir tür. Ciddi bir edebiyat olarak görülmediği kesin.
Pratchett: (İç çeker) Hiç şüphesiz anlatılan ilk kurgu fanteziydi. Kamp ateşinin etrafında oturan adamlar, şimşeği yaratan tanrılar ve bunun gibi şeyleri anlatıyorlardı. Birbirlerine edebi hikayeler anlatmadılar. Bir orta batı üniversitesi kampüsünde öğretim görevlisi olarak çalışırken erkek menopozunun zorluklarından şikayet etmiyorlardı. Fantezi hiçbir şüpheye yer bırakmadan ilk edebiyattır, diğer tüm edebiyatların içinden aktığı kaynaktır. Birkaç asır öncesine kadar kimsenin buna bir itirazı yoktu, çünkü birçok hikaye bir anlamda fanteziydi. Orta Çağ’da insanlar Ölüm’ün bir oyunda karakter olarak rol alması üzerinde iki kere düşünmezlerdi. Bunun yankıları örneğin Çarmıh Yolcusu’nda da görülür, çok daha eski bir hikaye anlatıcılığına dönüş yapmıştır. Gılgamış Destanı edebiyatın en eski eserlerinden biridir ve şimdi kullandığımız standartlara göre kılıç kuşanmış büyük ve kaslı adamlar ile bir takım tanrısal bağlantılar, bir fantezidir. İngiltere’nin Beowulf’u. Bahaghvat-Gita’yı telaffuz edemiyorum ama Hint olan, ne demek istediğimi biliyorsun. Diğer her şeyin temelini oluşturan milli edebiyat şimdi kullandığımız standartlara göre fantezi ürünüydü.
Şimdi Amerika’nın milli edebiyatı olarak neyi kabul edersiniz bilmiyorum ama Moby Dick kelimeleri yavaşça bu sohbetin içine doğru ilerliyorsa, o dönem için başka ne olursa olsun, o da bir fantezi eseriydi. Fantezi, içinde başka şeylerin de taşınabildiği bir tür plazmadır. Bunun bir getto olduğunu düşünmüyorum. Fantezi, diğer türlerin içinde yüzdüğü bir deryadır adeta. Ciddi bir edebiyat olabilir. Fantezi genellikle ciddi bir edebiyat olmuştur. Gulliver’in Seyahatleri’nin yalnızca bir adamın büyük ve küçük insanların, atların ve bunun gibi şeylerin arasında harika bir zaman geçirmesi hakkında bir hikaye olduğunu düşünmek için haylice kalın kafalı olman gerekir. Kitabın konusu başkaydı.
Fantezi çok ciddi yükler taşıyabilir, mizah da öyle. Yani sen diyorsun ki trolleri, cüceleri ve diğer şeyleri çıkar ve herkesi modern kıyafetlerin içine koy, biraz acıdan kıvrandır, Virginia Woolf’tan birkaç defa bahset ve işte oldu! Hey! Ciddi bir romanım var. Fakat aslında bunu yapmak zorunda değilsin.
(Duraksar) Kendim söylemem gerekirse, bu çok iyi bir cevaptı.
Kaynak
Terry Pratchett – The Onion Röportajı (1995)
Terry Pratchett- The Hogfather (1996)
