Etimolojik Olarak Distopya ve Ütopya

Edebiyat, sinema ve sanat dünyasında distopya ve ütopya kavramlarını mutlaka duymuşsunuzdur. Politik, sosyal, ekonomik, kültürel vb. anlamda daha iyiyi ve güzeli bulma çabası ütopya türünü meydana getirmiştir. Bu anlamda ütopya, olması gereken toplumsal düzen olarak tanımlanabilir. Zaman ilerledikçe olması gereken yolunda atılan her adım olmaması gerekene dönüşerek distopya hâlini alır. Bu anti-tez dünyaların anlamlarına ve etimolojilerine gelin yakından bakalım.

Distopya Nedir?

Hızla gelişen toplumsal düzende zamanla gerçekleşen olaylar akıl almaz bir şekilde ilerlerken insanlarda kaygılar baş göstermeye başlamıştı. Bu kaygı ve korkular kağıtlara dökülerek distopya dünyalarını oluşturma adımlarını başlatmıştır. Distopya kelimesinin doğuşuna baktığımızda ise; Distopya kelime anlamı,“dys/dis”, kötü veya anormal anlamını taşıyan ön ek ile “ou” takısı yani ”yok” veya ”hayır” birleşmiştir. Kelime başına “-dis” ekini alarak bir olumsuzluk yaratır. Bu olumsuzluk distopya dünyasında ne kadar etkili oluyor beraber bakalım.

Distopik bir toplum otoriter-totaliter (Totalitarizm, tüm yetkilerin merkezîleştirildiği, devlete ve hükûmet yöneticilerine mutlak itaat beklendiği diktatörlükvari yönetim biçimidir) bir devlet modeli ya da benzer bir başka baskıcı sistem altında karakterize edilir. Konu olarak hep korku, kaos ve özgürlüğün olmadığı dünyalar anlatılır. İnsanlığı zor günler bekler ve hiç umut olmayan en kötü senaryolar başroldedir. Aslında bir bakıma geleceğe yönelik ikazlardır. Bunun nedeni ise yaşanan güncel olaylardan yola çıkarak belli bir dünya kurulur ve toplumda etkisi gözetilir.

Distopya Kelimesinin İlk Kullanımı

Önerilen Distopik Eserler

Edebi eserlerde Geroge Orwell’in 1984’ü, William Golding’in Sineklerin Tanrısı, Aldous Huxley’nin Cesur Yeni Dünya’sı, Anthony Burgess’in Otomatik Portakal, Ray Bradbury’nin Fahrenheit 451, Suzanne Collins’in Açlık Oyunları; sinemada ise Metropolis, Bıçak Sırtı, Truman Show, V for Vendetta olarak sıralayabiliriz.

Edebiyatta Distopya

Aldous Huxley‘in “Cesur Yeni Dünya”sı bir bilimkurgu roman özelliği taşır. Bu dünyada teknoloji çok gelişmiştir. Evlilik yoktur ve insanlar suni yoldan üretilir. İnsanlar sadece eğlenir ve çalışırlar. Hastalanma ve yaşlılık olguları yoktur. Duygular ve doğal yaşam alanı yok edilmiştir. Bu gelecekte, insanlar sadece bir araçtır.

George Orwell, “1984” adlı eserinde ise zorba bir toplum ön plandadır. Bu dünyada kişilikler tamamen silinmiştir. Yöneticiler tek güçtür ve toplum yöneticilerden korkar. Toplum bu düzende korkaktır, sineye çekilmiş ahlaki ve insani duygularla birlikte düşünme algısı yok edilmiştir. Özgürlüğü kısıtlı korkak bir dünya vardır.

Ütopya Nedir?

Ütopyalar aslında var olmayan ideal toplum modellerini yansıtır. Bunu da sanat, edebiyat ve sinema ile yapar. Kelime kökeni olarak Yunanca “yok/olmayan” anlamındaki ou, “mükemmel olan” anlamındaki eu ve “yer/toprak/ülke” anlamındaki topos sözcüklerinden türemiştir. Kullanımı Thomas More‘un 1516’da yazdığı “Utopia” isimli kitabıyla yaygınlaşmıştır. Ütopyalar üzerine görüşler iki biçimde ortaya çıkmıştır. Bir kısmı özendirici, istenen nitelikte, diğer bir kısmı ise korkutucu, ürkütücü ütopyalardır.

Ütopya Kelimesinin Ortaya Çıkışı

Geçmişte mükemmel çağ istenmesinden ütopyaların ortaya çıktığı düşünülmektedir. Hayaller ve idealler bunlardan biri ütopyaları oluşturabilirdi ya da ikisi de yer alabilirdi. Temel özellik olarak yer alan bu iki kavram birbirinden ne kadar uzak gözükse de bir o kadar yakın’idi.

İstenmeyen bir duruma karşı da ütopyalar oluşabilirdi. Hayallerin etkisi ile kendi dünyamızda tasarladığımız kendi özgür dünyamız. Bu özellik baz alındığında genel olarak oluşumunda düşünce ve hayallerle paralel olarak ilerlemiştir. Etkenler kişiye özgü olduğu için yanlış anlaşılma ve eleştiriye açıktırlar. Ütopya mükemmelliyetçilikle eş anlamlı değildir. Mükemmel toplum oluşturmaya çalışmaz. Bizlere kişinin/yazarın ideallerini yansıtır.

Önerilen Ütopik Eserler

Edebi eserlerde Platon’un Devlet’i, Thomas More’un Utopia’sı, Tommaso Campanella’nın Güneş Ülkesi, Jonathan Swift’in Gulliver’in Gezileri, William Morris’in Hiçbir Yerden Haberler’ini, Francis Bacon’un Yeni Atlantis’ini ve daha nicesini örnek olarak gösterebiliriz.

Edebiyatta Ütopya

Platon, “Devlet” kitabı ile temelleri oluştururken eserinde öne çıkan bazı özellikler vardır. Platon Ütopyası’nda toplumu üçe ayırır: çalışanlar, bekçiler ve yöneticiler. Hepsinin kendince bir görevi ve ahlak bilgi sistemi vardır. Çalışanlar; üretim ile devletin ihtiyacını karşılar ve kanaatkardırlar. Bekçiler; güvenlikle sorumlu olmakla birlikte erdemi cesarettir. Yöneticiler ise toplumu yönetirken bilgelik ile taçlandırılır. Platon’un ütopyası farklı bir bakış açısı ile bakıldığında toplumda çoğu sınıf ayrımından farklıdır.

Farabi erdemli toplumu ile ise yöneticileri baz alır. Buna göre erdemli bir toplum erdemli bir yönetici ile mümkündür. Bunun dışındaki özellikler erdemi yansıtmadığı için ideal toplumu oluşturmaz.

Thomas More‘un “Ütopyası”nda ise devlet halk için üretir ve özel mülkiyet yoktur. Halk günde altı saat çalışır, para kavramı yoktur ve gerekli kadar ihtiyacını devletten temin eder. Günün geri kalanında ise sanat ve bilimle uğraşır.

Özetlemek gerekirse ütopya; ideal ve mükemmele en yakın toplumu oluşturmayı amaçlarken, distopya; baskıcı ve totaliter bir toplumu ele alır. İki tarafta da oluşmaya en büyük etkenler ise baskıcı toplum/yönetim, özgürlüğün kısıtlanmış hissedilmesi, hayatta isteklerin oluşmaması, geniş hayal gücü, teknolojik gelişmeler ve sayabileceğimiz birçok etken vardır. İnsanlar gerçek hayatta elde edemediklerini hayalleriyle ütopik dünyalarda elde ederken korkularını ise distopik dünyalarında resmetmeye çalışır. Edebiyat dünyasında etkisi fazla miktarda iken farklı dünya ve özellikler vardır. Bunların gerçekleşme düşüncesi bile bir tarafa sizce biz nasıl bir toplumda yer alıyoruz?

Kaynakça: