Eski Yunan’da Helenistik Çağ (İ.Ö. 323 – M.Ö. 32), Büyük İskender‘in Pers İmparatorluğu‘nu fethetmesi ve ardından generalleri arasındaki iktidar mücadeleleriyle şekillenen bir dönemi temsil eder. Bu önemli evre, farklı kültürlerin etkileşimine olanak tanıyarak mimari, sanat, bilim, felsefe ve edebiyat alanlarında çeşitli inanılmaz gelişmelere ev sahipliği yapmıştır. İskenderiye Kütüphanesi gibi entelektüel merkezler, bu dönemin zengin kültürel mirasını oluşturmuş; Helenistik Çağ, Antik Yunan medeniyetinin çeşitli uygarlıklarla kucaklaşmasını simgelemiştir.
330-30 yılları arasındaki dönemi kapsayan Helenistik Çağ, Antik Yunan tarihinde önemli bir dönemi temsil eder. Bu dönem, Büyük İskender’in Pers İmparatorluğu’nu fethettiği ve ölümünden sonraki dönemi içerir. Kimi tarihçilere göre Helenistik dönem İskender’in fetihleri ile başlamıştır, kimisine göre ise İskender’in ölümünden sonra.
“Helenistik” Teriminin Anlamı ve İlk Kez Kullanımına Dair
Helenistik terimi, ilk kez Alman tarihçi Johann Gustav Droysen tarafından ortaya atılmıştır. Grekler (Yunanlar) eskiden kendilerine Helen diyorlarmış. Helen kelimesine, İngilizcede “-istic” ekini ekleyince Hellenistic yani “Yunanımsı, Yunanlılara ait” anlamına gelir.
Büyük İskender Makedon olsa da ülkesi o dönemde Yunan kültürü etkisi altındadır. Öğretmeninin Yunan filozof Aristo olması da ne tür bir kültürde ve eğitim içinde yetiştiğini ortaya koyuyor aslında. Yani bu çağ İskender’in fetihleri ile Yunan kültürü etkisi altına girmiş, böylelikle Helenistik dönem adını almıştır.
Büyük İskender ve İmparatorluğu
M.Ö. 336’da tahta çıkan Büyük İskender, hükümdarlığı süresince geniş topraklara hükmetti. M.Ö. 334-323 yılları arasında gerçekleşen seferlerle Mısır, Mezopotamya, İran, Orta Asya ve Hindistan’ı fethetti; bu çok ama çok büyük bir alandı.
İskender, M.Ö. 323’te, 32 yaşında öldü. Bazı teorilere göre, İskender’in ölümü doğal sebeplerden kaynaklanmış olabilir ancak zehirlenme iddiaları da hâlâ güncelliğini korumaktadır. İskender’in ölümü hakkında en yaygın teorilerden biri, ateşli bir hastalık nedeniyle meydana gelen veba ya da tifo türü bir enfeksiyondur. Ancak, kesin bir neden belirlenememiş bu yüzden ölüm nedeni gizemini korumaktadır. İskender’in ölümünden sonra, imparatorluğu uzun ömürlü olamamıştır.
Diadoklar (Halefler) ve Krallıklar
İskender’in ölümünden sonra, generalleri arasında iktidar mücadeleleri başladı. Bu generaller, Diadoklar olarak bilinir ve imparatorluğu kendi aralarında paylaştırmışlardır. Önemli Diadok Krallıkları arasında Seleukos İmparatorluğu, Ptolemaios Krallığı, Antigonos Krallığı ve Makedonya Krallıkları bulunur.
Kültürel Etkileşim
Helenistik Çağ, İskender’in geniş fetihleri sonucunda farklı kültürlerin yoğun etkileşimine sahne oldu. İskender’in Pers İmparatorluğu’nu fethetmesi, Yunan kültürünün Pers, Mısır ve Orta Asya kültürleriyle birleşmesine yol açtı. Bu dönem, kültürel etkileşimin en belirgin olduğu zamanlardan biridir.
Sanat alanında, Helenistik Çağ, önceki dönemlerin sanatsal anlayışını yeni kültürel etkilerle birleştirerek benzersiz eserlere ev sahipliği yaptı. Özellikle heykel sanatı ve mimaride, Yunan, Mısır ve Pers öğelerinin bir araya gelmesiyle ortaya çıkan eserler, çeşitli kültürlerin estetik anlayışlarının bir sentezi olarak dikkat çekti.
Edebiyat ve felsefe alanlarında da benzer bir etkileşim gözlendi. İskender’in fethettiği bölgelerden gelen düşünürlerin ve yazarların eserleri, farklı felsefi görüşlerin bir araya gelmesini sağladı. Bu, Helenistik dönemin düşünsel zenginliğini ve entelektüel çeşitliliğini yansıtan bir özellik olarak öne çıktı. Bu dönem özellikle Yunan mitolojisinin Roma kültürü ile birleştiği, eşsiz bir dönemdir.
Yunan tanrıları ve mitolojik anlatılar, Roma kültürüne entegre oldu ve bu entegrasyon, yeni mitolojik anlatıların ortaya çıkmasına neden oldu. Bu, özellikle sanat, tiyatro ve edebiyat alanlarında kendini gösterdi. Helenistik Çağ’ın kültürel karmaşıklığı, bu dönemdeki eserlerin ve yapıtların birbirinden farklı kültürel öğeleri bir araya getirerek zenginleştiğini gösterir. İskender’in fetihleriyle başlayan bu süreç, Antik dünyanın çeşitli kültürlerinin birbirine dokunduğu, etkileştiği ve bu etkileşimden beslendiği bir evreyi temsil eder.
İskenderiye Kütüphanesi
İskenderiye’de kurulan kütüphane, Antik Yunan, Mısır, Pers kültürleri ve diğer kültürlerden gelen bilim insanlarını ve filozofları bir araya getirmiştir. Bu entelektüel merkez, çeşitli kültürler arasında bilgi alışverişi ve etkileşimi teşvik etmiştir. Bu dönemde, Yunan, Mısır ve Doğu kültürlerinden gelen yazıtlar, el yazmaları ve eserler burada bir araya geldi. Bu kütüphane birtakım olaylar sonucu günümüze ulaşamamıştır ancak kütüphanenin eskiden kurulu olduğu yer olarak düşünülen aynı bölgeye Yeni İskenderiye Kütüphanesi adıyla 2004 yılında hizmete açılan yeni bir kütüphane inşaa edilmiştir. Günümüzde ziyarete açıktır.
Kütüphanede çalışmış bir dizi önemli isim bulunmaktadır: Bu isimler arasında matematik bilgini Öklid, matematikçi ve fizikçi Arşimet, tıp bilimci Herofilos ve Yunan matematikçi, coğrafyacı, astronom ve filozof Eratosthenes yer almaktadır.
M.S. 370’li yıllarda doğup bu kütüphanede yetişen ve daha sonra aynı kütüphanede dersler verecek olan kadın matematikçi ve astronom Hypatia da bu kütüphanede çalışmış; Batlamyus gibi bilim ve bilgi dünyasına önemli katkılarda bulunmuş pek çok düşünür ve bilim insanı da bu kütüphanenin etrafında faaliyet göstermiştir. Bu dönem, Antik dünyanın farklı alanlardaki bilim insanlarının bir araya gelerek bilgi alışverişinde bulunduğu ve önemli keşiflere imza attığı bir evreyi temsil etmektedir.
Bilim ve Felsefe
Helenistik Çağ, bilim ve felsefe açısından önemli gelişmeleri içerir. Özellikle İskender’in fethettiği bölgelerden gelen bilginlerin ve düşünürlerin katkılarıyla bilim ve felsefe alanında yeni akımlar ortaya çıkmıştır. Bu dönemde, özellikle İskenderiye’deki kütüphane ve okullar önemli bir rol oynadı.
Matematik, fizik, astronomi, felsefe ve mühendislik gibi alanlarda büyük başarılar elde eden Arşimet, bu dönemde yaşamış ve bilimde önemli ilerlemelere imza atmıştır. Mekanik ve hidrostatik konularında temel atmıştır. Hepimizin aşina olduğu Evreka! (Eureka!) ünlemi ondan çıkmıştır: Banyo yaparken kaldırma kuvvetini bulan Arşimet’in çıplak bir şekilde banyodan çıkıp Yunanistan sokaklarında “Eureka!” yani “Buldum!” diye avaz avaz bağırdığı rivayet edilir.
Heron, Helenistik dönemin mühendislik alanındaki önde gelen isimlerinden biridir. Bu dönemdeki otomatlar ve makinelerle ilgili yazıları ile bilinir. Helenistik dönemde Pyrrho ve Sextus Empiricus gibi düşünürler, bilgiye dair şüphecilik temelinde şekillenen Skeptisizm akımını öne çıkardılar. Bu dönemde Stoacılık ve Epikürcülük gibi felsefi okullar da ön plana çıktı. Zeno, Stoacılık okulunun kurucusu olarak bilinirken, Epiküros da kendi adını taşıyan öğretiyi benimseyenlerin lideriydi.
Sanat
Korint Üslubu, Helenistik dönem mimarisinde oldukça yaygın olarak kullanılan bir sütun biçimidir. Ephesos Artemis Tapınağı, Dydima Apollon Tapınağı ve Priene Athena Sardis Artemis Tapınağı gibi yapılar, bu döneme ait en önemli ve unutulmaz mimari eserlerden bazılarıdır.
Korint Üslubu sütunları, bu tapınakların zarif ve detaylı mimarisinde belirgin bir şekilde ortaya çıkar. Bu eserler, Helenistik dönemin mimari büyüklüğünü ve estetik zenginliğini temsil eder, aynı zamanda bu üslubun dönemin mimari anlayışındaki etkileyici bir örneğini sunar.
Anadolu’da Helenistik Çağ
Daha önce bahsedildiği üzere Helenistik dönem, farklı kültürler arasında yoğun bir etkileşimin olduğu bir dönemdir. Anadolu, bu etkileşimden büyük ölçüde etkilenmiş, önceki Hitit, Frigya ve Lidya gibi kültürlerin yanı sıra Yunan kültürünü de barındırmıştır. Bugün Kütahya, Sinop, İzmir ve benzeri arkeolojik kazıların yapıldığı ve önemli eserlerin gün yüzüne çıkarıldığı bu şehirler bize Helenistik dönemi somut bir şekilde yansıtırlar.
Sardes ve Artemis Tapınağı gibi yapılar bu dönemin mimari örnekleridir. Ayrıca, heykelcilikteki ustalık da dikkat çekicidir. Bu dönemde Anadolu, yani bugünkü Türkiye’nin büyük bir bölümü, önemli siyasi, kültürel ve ekonomik değişikliklere tanıklık etti.
Helenistik dönemde Anadolu, Antik Yunan kolonilerine ev sahipliği yapmış ve bu kolonilerin etkisiyle bir dizi önemli şehir oluşmuştur. Özellikle İyonya kıyılarındaki şehirler, kültürel ve ticari merkezler hâline gelmiştir.
Anadolu’da önemli kral mezarları inşa edilmiştir. Bunlardan biri, Karya’da bulunan ve Mausolus’un mezarını içeren Mausoleion‘dur, ki bu mezar antik dünyanın yedi harikasından biri olarak kabul edilmiştir.
Anadolu’da Helenistik dönemde bir dizi bağımsız şehir devleti ve krallık da ortaya çıkmıştır. Bu devletler, genellikle İskender’in generalleri tarafından yönetiliyordu. Pergamon (günümüzde İzmir iline bağlı Bergama ilçesi), Bitinya (Marmara Denizi’ni çevreleyen iller), Pontus (Amasya, Samsun, Trabzon {başkent}, Giresun, Ordu) gibi krallıklar bu dönemde önemli hâle geldi.
Helenistik Krallıkların Sonu
Helenistik Krallıklar, Roma İmparatorluğu’nun yükselişi karşısında zamanla zayıfladı. M.Ö. 2. yüzyılda Roma, bu krallıkları birer birer ele geçirerek Helenistik dünyasını Roma’nın etki alanına kattı.
M.Ö. 30’da Helenistik Çağ resmen sona erdi. Kimi tarihçi Helenistik dönemin son bulmasını aynı yıl Mısır Kraliçesi Kleopatra’nın intihar etmesiyle ilişkilendirir.
Helenistik Çağ, kültürel, politik ve askeri açılardan önemli değişimlere tanıklık etmiş bir dönemdir. Bu dönem, Antik Yunan medeniyetinin ve kültürünün farklı uygarlıklarla buluştuğu bir evre olarak tarihe geçmiştir.
Kaynakça
- Hemingway, Colette, and Seán Hemingway. “Art of the Hellenistic Age and the Hellenistic Tradition.” In Heilbrunn Timeline of Art History. New York: The Metropolitan Museum of Art, 2000–. http://www.metmuseum.org/toah/hd/haht/hd_haht.htm. Nisan 2007. Erişim Tarihi: 21.01.2024
- Ferguson, John. “Hellenistic age”. Encyclopedia Britannica, 5 Ocak. 2024, https://www.britannica.com/event/Hellenistic-Age. Erişim Tarihi: 21.01.2024
- Ahmet Usta. “Helenistik Dönem ve Sanat.” Ahmet Usta’nın Defteri, 2013, ahmetustanindefteri.blogspot.com/2013/08/Helenistik-donem-sanat.html. Erişim Tarihi: 21.01.2024
- History.com Editors. “Hellenistic Greece.” HISTORY, A&E Television Networks, 4 Şubat 2010, www.history.com/topics/ancient-greece/hellenistic-greece. Erişim Tarihi: 21.01.2024
