Kadın ve doğa iki noktada birbirleriyle yakınlaşır: Doğurganlıkları ve ataerkil sistem içerisindeki ikincil konumları. Bu görüş, birçok ekofeministin doğa ve kadın mücadelesini ortak devam ettirmede karar kılmasına yol açmıştır. Eril egemen sistem içerisinde değersiz ve tekinsiz görülen yapılarıyla kadın ve doğa, maruz kaldıkları eşitsizlikleri birlikte duyuracak, ellerinden alınan doğal haklarını ortak bir mücadeleyle tekrar kazanacaklardır. Bu ilke çerçevesinde eser üretmiş sanatçılar ve onların kadın ve doğaya dair analojik çalışmalarını ele alalım.
Ekofeminizm nedir?
Ekofeminizm kavramı ilk olarak karşımıza 70’li yıllarda Françoise d’Eaubonne tarafından kadın ve doğa ilişkisine atfedilen benzer bakış açılarını ve tutumları vurgulamak amacıyla çıkar. Zaman içerisinde kültürel ekofeminizm, sosyalist ekofeminizm gibi birçok farklı dala ayrılsa da temel olarak ekofeminist görüş; ataerkil sistem içerisinde ikincil, kötücül ve ıslah edilebilir rolleri açısından kadınların ve doğanın benzer imgelere sahip olduğunu iddia eder. Buradan hareketle ekofeministler, tümden bir özgürleşme için kadın ve doğa arasındaki arkaik bağlardan yararlanmak ve iki alanda da yürütülen mücadeleyi ortak devam ettirmek gerekliliği üzerinde durur. Günümüzde ekofeminist görüşten çevre hareketi içerisinde, plastik, performatif ve görsel sanatlar gibi alanlarda, bilinçlendirme çalışmalarında sıklıkla yararlanılır.
Ekofeminizmin doğa ve kadın arasındaki ilişkilendirilmesi, bazı feministler arasında ilişkilendirmenin biyolojik ve kültürel temellendirmelere dayandığı, kültürel yönleriyle çizilmiş tek bir kadın tanımı yaptığı veya insanları bunu düşünmeye yönlendirdiği açılarından eleştirilmektedir. Ekofeminizme getirilen bir diğer eleştiri ise şehir yaşamı içinde yetişen kadınların dahi doğayla daha yakın ve bütünleşik bir ilişki kurabileceği varsayımının hatalı ve basmakalıp olduğu yönündedir. Kadın ve doğanın bütünleşik kurtuluşunun kültürel boyutlarda ele alınması ve ekonomik bir temellendirme veya çözüm önerisi sunmaması da ekofeminizme dair bir diğer soru işaretini doğurur.
Kadının Doğayla Temsili
Kadın ve doğa arasındaki ilk ilişkilendirmeler, insanların doğayı ve doğadaki unsurları somutlaştırmaya başladıkları ilkel biçimlerine kadar uzanır. Kadın ve doğanın bilinen ilk somut ilişkisi, hemen hemen her kültürde görülen ‘Toprak Ana’ kültünde karşımıza çıkar. Toprakla yaşamını sürdüren insanlar için toprağın toplumdaki besleyici işlevi, kadınların doğurganlığıyla ilişkilendirilmiş ve toprağa kutsal bir önem atfedilmiştir. Eski dönemlerden bugüne kadar kalan pek çok kültür ve inanç biçiminde toprağın insan ve canlı yaşamının başlatıcısı, temel kaynağı olarak işlev gördüğünün düşünüldüğüne dair izler bulunabilmektedir. Zaman içerisinde erkeklerin toplumsal yaşamda nüfuz kazanmasıyla, toprak ve dişil kaynaklı canlılığın başlangıcı mitleri ile toprağın bereket veya kuraklık getirici rolü eril imgeler içerisine sokulmuş; Gaia, Kibele gibi toprak ve yeryüzüyle ilişkilendirilmiş ana tanrıçaların rol ve yetkileri eril ve savaşıl imgelere sahip göksel nitelikli tanrılara nakledilmiştir.
Kadın ve doğanın bir diğer ilişkisi ise Batı Avrupa düşüncesinde, bu kez kötücül bir bakış açısıyla yer bulmuştur. Kaynağını büyük ölçüde Antik Yunan felsefesinden alan düalizm, Batı’nın düşünce dünyasına uzun dönemler öncülük etmiştir. Kavramları farklılıkları üzerinden ele alan ve onların zıtlıklarını vurgulayan düalizmde, dişil olarak tanımlanan doğa eril olarak tanımlanan kültürün karşısına koyulmuştur. Erkek egemen yapının öncelendiği toplumlarda düalizm; kadın ve doğanın ikincilleştirilmesi, kadınlara atfedilen tüm imgelerin vahşi tabiatlı ve ehlileştirilmesi gerektiği düşünülen bir karaktere büründürülmesi şeklinde somutluk kazanmıştır.
Bu bakış açısının Batı Avrupa sanatına yansımaları, kadınların edebiyatta ve görsel sanatlardaki temsilinin pasif ve çeşitlilik açısından oldukça sınırlı biçimlere sokulması şeklinde gerçekleşmiştir. Doğanın temsili ise 19.yy’a kadar arka plan olarak kullanılmaktan öteye gidememiştir.
Batı sanatında kadınların temsilini iki ana imge içerisinde inceleyebiliriz. Bunlardan biri Meryem Ana/Havva arketipinden yola çıkarak temizlik ve saflık vurgusunun baskın olduğu anaç kadın rolleridir. Bu tarz tasvirlerde kadınların genellikle içinde bulundukları olaya, duruma veya sahneye karşı edilgen bir tavır takındıkları görülür. Diğer bir kadın imgesi ise kötü, kurnaz ve şehvet düşkünü gibi istenmeyen özelliklere sahip kadınlardan oluşturulur. Eserin yaratıcısı tarafından ikinci imgede tanımlanmak istenen kadın, sanat esrinin gerçekçiliğini kaybetmek pahasına ilk kadın imgesinden siyah ve beyaz kadar farklılaştırılır. Ancak bu tarz bir rol aracılığıyla kadın, hikayenin/sahnenin akışına katkıda bulunabilir. Bu sert sınıflandırmalarda, dönemin Avrupası’nın temel ideolojilerine ayak uydurma çabası kendisini gösterir ve sanat eserlerinde kadınlara büyücü, cadı veya çocuk hırsızı gibi uğraşlar sıklıkla yakıştırılır.
Sanatta Ekofeminizm ve Ekofeminist Sanatçılar
Çağdaş sanatta doğa ve insan arasındaki bütünlüğü vurgulayan pek çok çalışmanın varlığının yanı sıra net olarak ekofeminist sanat başlığı altında değerlendirebileceğimiz çalışmalar 60’lı yılların sonu ve 70’li yıllar ile karşımıza çıkar. İstisnalar dışında ekofeminist çalışmalara, kadın sanatçılar tarafından çağdaş sanat başlığı altında sürdürülen disiplinlerarası çalışmalar biçiminde rastlarız.
Köklerden Kopuş (Agnes Denes)
Köklerden Kopuş, ekofeminist sanat alanında en bilinen ve en ses getiren örneklerden biri ABD’li sanatçı Agnes Denes’in 1982 yılına ait bir çalışmasıdır. Çalışma Agnes Denes’in New York’un finans merkezinin yakınlarında, merkezi bir konumda bulunan araziye buğday ekmesiyle başlar. Manhattan’ın gökdelenlerinin arasında ortaya çıkan buğday sapları; kapitalizm, şehirleşme ve topraktan uzaklaşmaya dair insanlara bilinçli ve etkileyici bir düşünme imkanı sunar.
Aktivizm Olarak Ekofeminist Sanat (Helen ve Newton Harrison)
Sanatta yer alan ekofeminist tınıların mevcut toplumsal ve ekonomik yapıya karşı bir tepkiselliğinin bulunması, onun birçok farklı disiplinle birlikte hareket etmesini kolaylaştırmıştır. Mitoloji, tarih, peyzaj, mimarlık ve botanik gibi alanlarda ortak çalışmalara yer veren ekofeminist sanatta sadece bilinçlendirme amacı güdülmemiş, ıslah ve şehir planlamalarıyla da ekofeminist sanatın pratik yönü oluşturmuştur. Bir çift olarak Helen ve Newton Harrison’ın yaptıkları tam da budur. Tehlikede ve hatalı sürdürülen habitat ve arazilerde birçok peyzaj planı, restorasyon ve ıslah çalışması tasarlamışlardır. Bu çalışmalar ormansızlaşma, şehir planlaması, drenaj ve su havzaları, biyoçeşitlilik gibi pek çok konu üzerinde temel öneri ve taslaklar meydana getirmiştir.
Doğanın Döngüselliği (Ana Mendieta)
Küba-ABD’li sanatçı Ana Mendieta’da doğanın yaşayan ve dönüşen karakteri dikkatleri üzerine çekmektedir. Onun toprak ve kadın bedenini merkeze alan Silueta adlı çalışmaları kadın ve toprağın bereketliliği üzerinden kadının doğayla özdeşleştirildiği düşünceye bir somutluk atfederken doğanın döngüselliği üzerinden de canlılığa ve canlı yaşama karşı bir bilinç oluşturur.
Canlı Yaşama Saygı (Patricia Piccinini)
Avustralya’lı sanatçı Patricia Piccinini çalışmalarında, doğayla kurulan bağı daha geniş bir perspektiften ele alarak insan, hayvan, beden, doğa, canlılık gibi kavramların sınırlarını yediden tartışmaya açmıştır. Young Family gibi eklektik bedenlerden yaralandığı çalışmalarında, insanın kendisini doğadan soyutlayışıyla beraber çevresine karşı tahakküm kurma yetkisini kendisinde buluş sürecini eleştirerek insanın bir canlı olarak doğayla tekrardan bütünleşmesini amaçlamıştır.
Kadın ve doğa arasındaki bu ilişki hem kadın hareketi hem de çevre hareketi için önemli ve güçlendirici bir işbirliğine kaynaklık edebilir ancak ekofeminizmin kültürel ve bana kalırsa biraz da spiritüel yönleriyle çizilmiş kadın tanımı ile feminist hareketin genelgeçer kadınlık/erkeklik hallerine karşı duran tavrı, ikisi arasında bir ikilemi de beraberinde taşıyacaktır.
Kaynakça
Heartney, Eleanor. “How To Ecological Art Practices Of Today Were Born İn 1970s Feminism”. Artnews.com. 2020, web (20.12.2024)
Mıllner, Jacqueline. “Ecofeminism İn Contemporary Art: An Australian Perspective”. Aware.com. 2023, web (20.12.2024)
Özgenç, Neslihan., Karaalioğlu, Onur., & Ömür, İhsanur. “Kadın Ve Doğa İlişkisi Bağlamında Ekofeminizmin Sanata Yansıması”. Sanat Dergisi(36). 2020: 33-50, web (20.12.2024)
Kapak Görseli: Bilim ve Eğitim
