Metakognisyon, “düşünceyi düşünme” olarak tanımlanabilir ve bilişsel süreçleri izleme ve kontrol etme yeteneğidir. Metakognisyon, meta-bellek/metakavrayış, problem çözme ve eleştirel düşünme gibi çeşitli işlevlere sahiptir. Bu yazıda metakognisyon kavramına gelin yakından bakalım.
Metakognisyon Nedir?
Metakognisyonun keşfi ve teorik açıklaması bilişsel alandaki araştırmalarda önemli bir ilerleme sağlamaktadır. Metakognisyon genellikle, “düşünme hakkında düşünme” olarak tanımlanabilir. Ancak şöyle bir tanım da mümkündür: Metakognisyon düşüncenin izlenmesi ve kontrolüdür.
Metakognisyon, dilin yaptığı gibi birçok farklı işlevi yerine getirir. Avusturyalı filozof Ludwig Wittgenstein‘ın dil hakkında ne söylediğini düşünelim: “Bir araç kutusundaki araçları düşünün: Çekiç, pense, testere, tornavida, cetvel, yapıştırıcı tenceresi, yapıştırıcı, çivi ve vidalar. Kelimelerin işlevleri, bu nesnelerin işlevleri kadar çeşitlidir.” Araç kutusu, metakognisyon için eşit derecede uygun bir metafordur (Wittgenstein, 1953).
Metakognisyonun Çeşitli İşlevleri
Metakognisyonun geniş işlevlerinin bir anlamını vermek için, metakognisyon üç ana kategoriye ayrılabilir: meta-bellek/metakavrayış, problem çözme ve eleştirel düşünme.
Meta-bellek ve Meta-Kavrayış
Meta-bellek’i kavramak için, güneşten uzaklık sırasına göre gezegenleri adlandırıp adlandıramayacağınızı düşünelim. Yani, kendi bilginizin değerlendirmesinde doğru veya yanlış olabilirsiniz. Araştırmalar, bu öz-değerlendirmenin sonraki öğrenme için öngörü gücüne sahip olduğunu gösterir. Bu nedenle bilginin değerlendirmesinin doğru olması önemlidir.
Meta-kavrayış, okuma veya dinleme sırasında kavrayışın iyi veya kötü olup olmadığı ile ilgilidir. Ancak “anlamak”tan ayrı olarak anlama becerilerinin nasıl işlev gördüğü ile ilgili tarafını düşünmek daha isabetli olacaktır. Zira bu değerlendirme bazen çok yanıltıcı olabilir. Örneğin, bir öğrencinin bir ders kitabı sayfasını okuduğunu ve anlamadığını hayal etmek kolaydır. Ancak öğrencilerin anlamak eylemi üzerine düşünmemesi ve sadece not alması veya mekanik olarak okuması daha ciddi bir hata olarak ele alınabilir (Brown, 1978).
Problem Çözme
Problem çözme, önemli bir bilişsel etkinlik kategorisidir. Problem çözme, belirsiz bir hedefe ulaşma çabası olarak basitçe tanımlanabilir. Diğer bir deyişle, problem çözme ne yaptığınızı bilmediğiniz anda ne yaptığınızdır. Bilimsel araştırma ve öğretim bir problem çözme biçimidir. Bu faaliyetlerden hiçbiri algoritmik değildir. Her ikisi de sürekli olarak olasılıklar üretmek, bu seçenekleri tartmak, seçeneklerin alt kümelerini keşfetmek ve sonuçları değerlendirmeyi içerir. Problem çözme kesinlikle biliş ile ilgilidir (Flavell, 1979). Ancak daha fazlası gerekir. Sürekli olarak geri çekilerek zihinsel olarak değerlendirme yapmak ve şu soruları sormayı da içerir:
- Ne yapmaya çalışıyorum?
- En umut verici yollar hangileri?
- Stratejim işliyor mu?
Eleştirel Düşünme
Eleştirel düşünme, fikirleri niteliklerine göre özellikle de mantıklı olup olmadıklarını değerlendirmektir. Eleştirel düşünmede uygulanan birçok metakognitif standart vardır. Örneğin, fikirleri veya mesajları değerlendirirken şu soruları sorabiliriz:
- Fikir açık bir şekilde mi ifade edilmiştir?
- Bir fikir diğerinden mantıklı bir şekilde çıkarılabilir mi?
- Mesaj mantıklı, rasyonel ve tutarlı mı, yoksa kendisi ile çelişiyor mu veya dayanaksız çıkarımlar veya desteksiz genellemeler mi yapıyor?
- İddialar, ikna edici ve araştırma standartlarına uygun kanıtlar ve analizlerle mi destekleniyor?
Eleştirel düşünme özgül biçimler alabilir. Aslında, bilimde kullanılan sorgulama yöntemleri ve diğer alanlarda kullanılanlar, eleştirel düşünmeye daha temel ve genel bir yönelim sağlamak için yıllarca geliştirilmiş uzmanlaşmış araçlar olarak görülebilir. Metakognisyon içerikle ilgili bir beceri midir, yoksa metakognitif süreçler ders alanlarını mı aşar? Bu soruda farklı görüşler vardır. Birçok araştırmacı, metakognitif becerilerin gücünün içerikle sınırlı olduğunu vurgular. Ancak birçok metakognitif sürecin içeriğe odaklı olduğu bir argüman yapmak kolayken tüm önemli metakognitif fonksiyonların öyle olduğu pek olası görünmemektedir (Schraw, Gregory & Moshman, 2013).
Kaynakça
Ludwig W. (1953). Felsefi Soruşturmalar. Metis Yayınları.
Ann L. Brown, “Knowing When, Where, and How to Remember: A
Problem of Metacognition,” in Robert Glaser, ed., Advances in Instructional Psychology, vol. 1. (1978)
Schraw, G. & David M. 2013. “Metacognitive Theories.” Handbook of Metacognition in Education. Routledge.
Flavell, John H. “Metacognition and cognitive monitoring: A new area of cognitive–developmental inquiry.” American Psychologist 34.10 (1979): 906-911.
Kapak görseli: edu.rsc.org
