Halide Edip Adıvar kendi döneminden günümüze kadar gelen önemli yazarlarımızdan biridir. Çocukluğunda başlayan gözlem yeteneği ve etrafında şekillenen kültür çeşitliliği, yazarlık yolculuğunda önemli bir besin kaynağı olmuştur. Bulunduğu çevreleri gözlemleyerek buralardan malzeme toplaması, edebiyat dünyasında onu önemli bir yere taşımıştır. Fikirleriyle yalnızca okuyucularını değil bir dönemi şekillendirmiştir.
1. Zihninin coğrafyasında yoğurulmuş bir ilham haritası vardır.
“Eyüp’te geçen çocukluk günlerim, kalbime yerleşen ilk ilhamlardı. Mevlid gecelerinde kandillerle süslenen camiler, içimi tarif edemediğim bir sevinçle doldururdu.”
Mor Salkımlı Ev, Halide Edip
Halide Edip her ne kadar Batılı tarzda bir yaşamı desteklese de çocukluğunda bulunduğu dini mekânların etkisini hem eserlerinde hem de hayatının çeşitli alanlarında göstermiştir. Küçükken en çok vakit geçirdiği kişi Eyüpsultan’da yaşayan anneannesi olmuştur. Anneannesiyle birlikte vakit geçirdiği dini mekânlar ve atmosfer onu etkisi altına almıştır. Kutsal mekânlar onun için dini bir renk taşımıştır. Eserlerinde dini daha çok mistik bir duyuş ve geleneksel bir eğilimin unsuru olarak işlemiştir. Dini sorumluluklar yerine getirilirken oluşan o tablo, dinden estetik bir şekilde beslenmesini sağlamıştır. Yazar, İslam’ın ritüel ve ibadet mekanlarından etkilenmiş ve ilham almıştır.
Çocukluğunda okuduğu dini ve duygusal metinler Adıvar’ın üzerinde etkili olarak hem sanatında hem de hayatında varlığını sürdürmüştür. Yazarı en çok etkileyen Süleyman Çelebi’nin Mevlid eseri olmuştur. Okuduğu bu güzel eser onun ileride yayımlayacağı eserlerinde dini ve tasavvufi bir kaynak olarak gösterilmiştir. Dinin korku unsuru olarak insanlara hükmetmesini değil, hoşgörü ve sevgi olarak algılanmasını isteyerek eserlerinde bu zıtlıklara yer vererek tasavvur ettiği şekilde dini unsurları işlemiştir.
Eğitim hayatını Hristiyanların çoğunlukta olduğu bir okulda geçirmesi sebebiyle Müslüman ve Hristiyan mekânlarının etkisi ve kültür çeşitliliği hafızasında güçlü bir yer edinmiştir. İlerleyen yıllarında da Budizm’i inceleyen Halide Edip, bu çeşitliliği sentezlemiş ve liberal düşünceyle kendine ait bir bakış açısı oluşturmuştur. Bakış açısını da eserlerinde kolaylıkla gösterebilmiştir.
2. Kadınlar üzerinden toplumsal ideallerini aktarmıştır.
“Lale, kadınlığın sadece ev içinde sınırlı kalmaması gerektiğine inanıyordu. Bilgi, cesaret ve zarafet bir araya gelirse kadın her şeyi başarırdı.”
Tatarcık, Halide Edip
Halide Edip, döneminin aydınları arasında yer alarak özellikle kadınların eğitimi konusunda modern ve ilerici bir bakış açısı ortaya koymuştur. Romanlarında kadın karakterlere geniş yer vermiş, eğitimli ve kültürlü kadın figürleri aracılığıyla ideal kadın profilini belirtmiştir. Bu karakterler, sadece bireysel başarılarıyla değil, aynı zamanda toplumsal değişimin de öncüsü olarak verilmiştir. Halide Edip, kadınların eğitimle birlikte sosyal hayatta ve kişiliklerinde köklü değişiklikler yaşayacağını savunarak eserlerinde çoğu zaman eğitimsiz ve geleneksel kadın karakterle, eğitimli ve yeniliğe açık kadınları karşı karşıya getirerek okura farklılıkları göstermek istemiştir. Kız çocuklarının eğitiminin toplumsal bir zorunluluk olduğunu vurgulayan yazar, bu meseleyi son romanlarına kadar özenli bir şekilde işlemiştir.
3. Toplumun değişimine ayna olarak eleştirilerini ortaya koyar.
“Yeni nesil, ya Batı’ya körü körüne hayran oluyor ya da Doğu’ya katı bir bağlılık gösteriyordu. Oysa hakikat, ikisinin birleştiği yerde saklıydı.”
Tatarcık, Halide Edip
Doğu-Batı senteziyle büyüyen Halide Edip, toplumun bilinçsiz bir şekilde Batı’yı taklit etmesini eleştirmiştir. Yazara göre Batı’dan gelen her bilginin sorgulanmadan benimsenmesi, yerli değerlerin küçümsenmesine yol açmış ve bu durum da ahlaki ve kültürel bir çöküntüyü getirmiştir.
Halide Edip, bireyde başlayan yozlaşmanın zamanla toplumun geneline yansıdığını gözlemleyerek bu konuyu eserlerinde çokça işlemiştir. Üç farklı rejim (Osmanlı, Meşrutiyet, Cumhuriyet) gören yazar, devlet yapısını ve yönetimdeki eksikleri eleştirmekten çekinmemiştir. Ele almış olduğu bu meseleler sadece kendi dönemine değil günümüze de ışık tutmuştur. Bu yüzden Halide Edip, çağının dışında bir toplumsal eleştiriyi geleceğe miras bırakmıştır.
4. Sesiyle halkı bilinçlendirip kalemiyle mücadeleye yön verir.
“İstanbul halkı bir hayale değil, gözlerinin önündeki hakikate uyanmalıydı. Ayşe, bunun için yazıyor ve konuşuyordu.”
Ateşten Gömlek, Halide Edip
Halide Edip, Millî Mücadele yıllarında yalnız bir yazar değil eylem insanı olarak da aktif bir rol almıştır. 1919’da Sultanahmet Mitingi‘nde yaptığı etkili konuşmasıyla Türk milletine moral vermiş, mücadele ruhunu canlandırmıştır. Bu dönemde halkı fikirleriyle bilinçlendirmiş ve kadınların da mücadeleye katılması gerektiğini savunmuştur.
Ziya Gökalp‘ten etkilenerek Türkçülük fikrini benimsemiş olan Halide Edip, Anadolu’nun kurtuluşunun halkın yüzyıllardır sahip olduğu değerlerine sahip çıkarak mümkün olduğunu savunmuştur. Savaşta bile eğitime devam edilmesi gerektiğini savunur çünkü Türk milletinin geleceğinin sadece cephede değil kültür ve bilgiyle korunacak olmasını belirtmiştir.
1897-1925 yıllarında yazdığı yazılar onun olayların içinde olduğunu ve iyi bir gözlemci olduğunu göstermiştir. Bu dönemde yaşadığı, gözlemlediği bütün olaylar ve fikirler onun yazı dünyasında da sık sık kendini göstermiştir. Döneminin ruhunu, halkının duygularını ve umutlarını eserlerinde başarıyla işlemiştir.
Halide Edip Adıvar edebiyat dünyamızın önemli yazarlarından biri olmuştur. Çocukluğundan başlayarak bulunduğu her çevreyi gözlemleyerek karakter analizlerini başarılı bir şekilde yapmıştır. Bu analizlerini eserlerinde mükemmel bir şekilde yansıtarak benimsediği fikirleri okuyucuya yön vermek amacıyla sunmuştur. Yaşadığı dönem yangın yeri olsa da ileriye yönelik düşüncelerini hem faaliyete geçirmeye çalışmış hem de okuyucusunu uyarmıştır. Millî Mücadele dönemindeki konuşmaları ve yazıları, kadınların eğitimi hakkındaki düşünceleri, toplumun sorunlarına bir aydın olarak ışık tutmuş ve topluma kılavuz olmaya çalışmıştır. Yazdığı eserler ve güçlü karakteriyle günümüzde de hâlâ güçlü bir şekilde adından söz ettirmeye devam etmektedir.
Kaynakça:
Başaran, Burcu. Kaya, Beytullah. “Millî Mücadele’de Halide Edip Adıvar’ın Rolü”. 2024. Çekmece Sosyal Bilimler Dergisi, s. 124-138.
Gül, Mehmet. “Halide Edip Adıvar’ın Eğitiminde Din ve Bilimin Etkisi”. 2025. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, s. 901-101.
Karabulut Mustafa, Tilek Mehmet. “Halide Edip Adıvar’ın Romanlarında İdealize Etme Bağlamında Kadın ve Eğitim”. 2021. TURAS, s. 11-12.
Önertoy, Olcay. “Halide Edip Adıvar’ın Romanlarında Toplumsal Eleştiri”. 2011. s. 37-46.
